FUNDACJA PRAW KONSTYTUCYJNYCH
Bill of Rights in Action
WRZESIEŃ 2008 (Tom 24, Nr 2)
Polityka
Jak powstały partie polityczne | Ułatwianie głosowania vs. Rozwój konfucjanizmu w starożytnych Chinach
Rozwój konfucjanizmu w starożytnych Chinach
Konfucjusz spędził większość swojego życia, podróżując po Chinach i nauczając o znaczeniu obowiązku, rytuału i cnoty. Nauczał, że władca musi dawać przykład, aby zainspirować ludzi do dążenia do moralnego życia. Wiele lat po jego śmierci uczniowie zebrali jego nauki w jedną księgę, Analekty, i rozwinęła się nowa szkoła myślenia – konfucjanizm. Filozofia ta miała głęboki wpływ na Chiny przez większą część ich historii.
Seria dynastii, czyli rodów rządzących, rządziła Chinami przez wieki. Pierwszą wielką dynastią była dynastia Shang, która rządziła większością Chin przez około 400 lat. Następną dynastią była dynastia Zhou. Dynastia Zhou trzymała się u władzy przez około 800 lat – od 1027 do 256 roku p.n.e. Ale przez ostatnie 500 lat rządziła tylko z nazwy. Plemiona barbarzyńców atakowały, a dynastia Zhou musiała w końcu przenieść swoją stolicę. Porzucając lojalność wobec dynastii Zhou, szlachcice walczyli między sobą o kontrolę nad częścią Chin.
W tym bezładnym i niebezpiecznym okresie społeczeństwo chińskie rozpadało się. Wraz z upadkiem dynastii Zhou nasiliły się wojny. Aby zapewnić im utrzymanie, władcy nakładali wysokie podatki, zmuszali mężczyzn do służby wojskowej, a kobiety i starszych mężczyzn pozostawiali na polach. Żywności często brakowało, a ludzie czasami głodowali. Był to czas wielkiej niepewności.
Był to również czas wielkiego fermentu intelektualnego. Wielu myślicieli wpadało na pomysły, jak zbudować lepsze społeczeństwo. W powietrzu unosiło się tak wiele pomysłów, że powstało tak zwanych Sto Szkół Myśli, z których każda próbowała wpłynąć na władców i zmienić społeczeństwo. Był to złoty wiek chińskiej filozofii. Cztery najważniejsze szkoły myśli to daoizm, maoizm, legalizm i konfucjanizm.
Konfucjanizm był pierwszą i ostatecznie najbardziej wpływową ze wszystkich szkół. Zalecał on uzdrowienie chińskiego społeczeństwa poprzez powrót do tradycji z czasów wczesnej dynastii Zhou.
Inną szkołą był daoizm. Daoiści zalecali powrót do prostszych czasów, bardziej zgodnych z naturą. Według legendy, założyciel daoizmu był tak rozczarowany, że opuścił Chiny, pozostawiając po sobie podstawowy tekst szkoły, Dao De Jing (Księga Drogi i Jej Mocy). To poetyckie dzieło nakłania władców, by byli sprawiedliwi i łagodni oraz nie wydawali zbyt wielu ustaw: „Kiedy rząd jest zrelaksowany, ludzie są zrelaksowani”.
Trzecią szkołą był mahizm, nazwany tak od nazwiska jego założyciela Mo Zi (470-c. 391 p.n.e.). Odrzucała ona konfucjańskie i daoistyczne wezwania do powrotu do przeszłości. Moiści wierzyli w równą miłość do wszystkich ludzi i pomoc zwykłym ludziom. Uważali, że ludzie powinni żyć prosto. Władca powinien wspierać gospodarkę i unikać ofensywnych wojen. Muzykę, tradycję i luksusy postrzegali jako marnotrawne lub niepoważne.
Ostatnią szkołą był legalizm. Legaliści uważali, że wszystkie pozostałe szkoły są niepraktyczne. Sposobem na zaprowadzenie porządku było stworzenie kodeksu surowych praw, upublicznienie kodeksu, nagradzanie tych, którzy przestrzegali praw i surowe karanie tych, którzy je łamali.
Konfucjusz (551-479 p.n.e.)
Założycielem konfucjanizmu był człowiek o imieniu Kong Qi. Później znany był jako Kong Fuzi, czyli Mistrz Kong. Na Zachodzie nazywa się go Konfucjuszem. Urodził się w 551 r. p.n.e. w północno-wschodnich Chinach, w państwie Lu. (Lu jest dziś częścią chińskiej prowincji Shandong.)
Konfucjusz prowadził proste życie, spędzając większość czasu jako nauczyciel. Znanych jest tylko kilka faktów z jego życia. Ale ponieważ jest on uważany za jednego z największych chińskich myślicieli, powstało o nim wiele opowieści.
Jego rodzina była biedna, a ojciec zmarł, gdy miał 3 lata. Matka uczyła go, a on ciężko się uczył. W wieku 15 lat postanowił poświęcić swoje życie nauce. Czytał i studiował klasyczne chińskie dzieła.
Konfucjusz, gdy zaczął nauczać, szybko zdobył grono wiernych uczniów. Mówił, że uczy każdego, kto do niego przychodzi „od najbiedniejszych w górę … nikt nigdy nie przyszedł do mnie bez otrzymania instrukcji”.
Jest on nazywany w Chinach „Pierwszym Nauczycielem”. Przed Konfucjuszem bogaci ludzie wynajmowali korepetytorów, aby uczyli ich dzieci. Konfucjusz nie uważał, że nauka powinna być przeznaczona tylko dla bogatych. Uważał, że każdy człowiek w Chinach powinien się uczyć. Postrzegał nauczanie jako sposób na poprawę życia ludzi i zmianę społeczeństwa.
Kiedy miał około 50 lat, został powołany do pracy w rządzie Lu. Chciał zastosować swoje pomysły, aby uczynić społeczeństwo lepszym. Wkrótce został ministrem sprawiedliwości, ale Konfucjusz zobaczył, że ci powyżej niego nie lubią jego pomysłów. Odszedł więc.
Spędził następne 12 lat podróżując po Chinach w poszukiwaniu władcy, który wysłuchałby jego pomysłów. Nigdy takiego nie znalazł. Jego uczniowie jednak nadal za nim podążali. Gdy miał 67 lat, wrócił do Lu i kontynuował nauczanie i studiowanie pięciu chińskich książek, znanych jako Pięć Klasyków. Są to:
1. Księga Przemian (Yi Jing). Ten poetycki tekst opisuje dwie przeciwstawne, ale uzupełniające się siły życiowe – jin i jang. Ta starożytna księga była często używana do przepowiadania przyszłości lub kierowania działaniami. Zarówno konfucjańscy, jak i daoistyczni myśliciele przyjęli ją jako część swojej filozofii.
2. Księga Historii (Shu Jing) zawiera oficjalne dokumenty sięgające daleko w przeszłość chińskiej historii.
3. Księga Poezji (Shi Jing). Konfucjusz powiedział: „W Księdze Poezji znajduje się 300 wierszy. Ale ich istotę można wyrazić w jednym zdaniu: 'Nie mieć zdeprawowanych idei'. „
4. Księga rytuałów (Li Ji) zawiera szczegółowe informacje na temat ceremonii i rytuałów dynastii Zhou.
5. Kroniki Wiosen i Jesieni (Lin Jing) opisują historię państwa Lu od 722 do 479 r. p.n.e., roku śmierci Konfucjusza. Napisana oszczędną prozą, śledzi ważne wydarzenia w rządzie.
Konfucjusz studiował również szóstą klasyczną księgę, Księgę Muzyki (Yue Jing). Konfucjusz uważał muzykę za niezbędną do życia. Jednak dzieło to nie zachowało się. Kontrowersje dotyczą każdego z pozostałych tekstów: Kto je napisał? Kiedy został napisany? Kto napisał komentarze do tekstu?
Konfucjusz twierdził, że jedynie „przekazał” nauki klasyków. Ale jego interpretacje klasyków stworzyły nową szkołę myślenia w Chinach. Pięć Klasyków (z wyjątkiem Yi Jing) stało się jedyną prowincją konfucjanizmu. Inne szkoły myślowe stworzyły swoje własne dzieła.
Konfucjusz zmarł w 479 r. p.n.e. Wiele lat po jego śmierci jego uczniowie (lub uczniowie jego uczniów) spisali nauki Konfucjusza w księdze zwanej Lun Yu. W języku angielskim księga ta jest zwykle nazywana „Analektami”. Składa się ona z setek krótkich fragmentów. Większość tego, co wiemy o Konfucjuszu, pochodzi z tego źródła.
Konfucjanizm
Konfucjusz wysoko cenił przeszłość. Chciał, aby ludzie przyjęli starożytne prawdy. Wierzył, że przyjmując je, społeczeństwo powróci do pokoju i harmonii.
Konfucjusz podkreślał kilka podstawowych idei. Najważniejszą z nich jest ren. Składa się ona z chińskich znaków oznaczających „człowiek” i „dwa”, ukazując związek ludzi ze sobą. Ren jest tym, co sprawia, że człowiek jest człowiekiem, a życie jest warte przeżycia. Można ją przetłumaczyć jako „człowieczeństwo” lub „dobroć”. Celem każdego człowieka powinno być osiągnięcie ren. Konfucjusz nazywa osobę, która osiąga ren „osobą wyższą”, „osobą idealną” lub „mędrcem”. Aby stać się osobą wyższą, człowiek musi robić właściwe rzeczy.
Jedną z tych właściwych rzeczy jest yi, wykonywanie swoich obowiązków. Konfucjusz widział, że każdy ma obowiązki wobec innych. Kiedy zapytano go o jedną ideę, która miałaby kierować jego działaniami, odpowiedział: „A co z uczciwością? To, czego nie lubisz robić sobie, nie rób innym”.
Konfucjusz mówił o obowiązkach w nierównych relacjach: rodzice i dzieci, starsze dziecko i młodsze dziecko, mąż i żona, brat i siostra, starszy przyjaciel i młodszy przyjaciel, nauczyciel i uczeń, władca i poddani. W każdym z tych związków osoba wyższa rangą musi troszczyć się o osobę niższą. Z kolei osoba niższa rangą musi być posłuszna i szanować osobę wyższą rangą. Na przykład, rodzice powinni dobrze traktować swoje dzieci i starannie je wychowywać. Dzieci powinny być posłuszne i lojalne wobec swoich rodziców.
Każdy powinien właściwie odgrywać swoją rolę: „Niech władca będzie władcą, minister – ministrem, ojciec – ojcem, a syn – synem”. Kiedy ludzie wypełniają swoje role właściwie, społeczeństwo działa sprawnie. Gdy tego nie robią, rozpada się.
Innym elementem osoby wyższej jest de, cnota lub siła moralna. Konfucjusz powiedział: „Osoba wyższa troszczy się o cnotę (de). Osoba gorsza troszczy się o rzeczy”.
Rytuał (li) był również ważny. Rytuały nie miały być pustymi gestami, ale środkami do wyrażania ren, yi i de. Konfucjusz powiedział: „Jeśli człowiek jest pozbawiony człowieczeństwa (ren), jaką wartość ma rytuał (li)?”.
Rytuał może oznaczać ceremonie. Obejmuje on również czynności życia codziennego: witanie się z ludźmi, rozmowy, proszenie o przysługi, żegnanie się. Rytuały to właściwe formy działania, które działają magicznie. Może to zabrzmi dziwnie, ale pomyśl o magicznych słowach „proszę” i „przepraszam” i ich mocy. Na przykład możesz poruszyć kogoś znacznie większego od siebie, mówiąc po prostu: „Przepraszam”. Konfucjusz postrzegał rytuały jako sposób na sprawne funkcjonowanie społeczeństwa.
Konfucjusz wierzył, że władcy nie muszą używać siły, aby przywrócić harmonię w społeczeństwie. Konfucjusz powiedział: „Jeśli będziesz nimi rządził za pomocą cnoty (de) i utrzymywał wśród nich porządek za pomocą rytuału (li), ludzie nabiorą poczucia wstydu i sami się poprawią”.
Konfucjusz dążył do przywrócenia harmonii i porządku, które jego zdaniem panowały w państwie Zhou setki lat wcześniej. Konfucjusz nauczał, że idealnym władcą w tym czasie był książę Zhou, brat króla. Kiedy król umierał, książę rządził do czasu, aż syn króla osiągnął pełnoletność.
Według Konfucjusza książę myślał przede wszystkim o potrzebach swoich ludzi i doprowadził dynastię Zhou do okresu pokoju i dobrobytu. Konfucjusz doszedł do wniosku, że sukces księcia wynikał nie z jego sprawności militarnej, lecz z cnoty moralnej, która dawała dobry przykład jego ludowi. „Moralny charakter władcy jest wiatrem; moralny charakter tych, którzy są pod nim, jest trawą. Kiedy wieje wiatr, trawa się ugina.”
Konfucjusz uważał, że porzucenie cnoty wśród władców od tamtych czasów spowodowało brak moralności, który widział dookoła siebie.
Konfucjusz nauczał, że władcy mają święty obowiązek rządzić w sposób cnotliwy. Oznaczało to rządzenie z samodyscypliną, dbałością o starożytne rytuały oraz stawianie na pierwszym miejscu dobra i szczęścia swoich poddanych. Rządzenie w ten sposób, zdaniem Konfucjusza, dawało przykład moralnej dobroci dla wszystkich innych do naśladowania.
Bazując na swoich studiach nad Pięcioma Klasykami, Konfucjusz wierzył, że ludzie będą naturalnie podążać za cnotliwym władcą i wspierać go bez potrzeby stosowania surowych praw i kar. Taki władca działałby jak książę Zhou i inni „mędrcy-królowie”, którzy jako pierwsi stworzyli harmonijne moralne społeczeństwo, które Konfucjusz chciał przywrócić.
Mencius (371-289 p.n.e.): Obrońca Konfucjanizmu
W sto lat po śmierci Konfucjusza życie w Chinach pogorszyło się jeszcze bardziej. Państwa zgromadziły ogromne armie i nieustannie toczyły między sobą wojny. Debata wśród Stu Szkół trwała nadal. Pojawił się nowy głos w obronie konfucjanizmu.
Meng Zi (znany na Zachodzie jako Mencius) urodził się w 371 r. p.n.e. Dorastając w małym państwie sąsiadującym z rodzinnym państwem Konfucjusza, studiował Pięcioksiąg i Analekty, by stać się konfucjańskim uczonym. Podobnie jak Konfucjusz, podróżował z jednego stanu do drugiego, nauczając i piastując urzędy państwowe.
Mencius rozmawiał z wieloma władcami państw. Starał się znaleźć takiego, który postawiłby potrzeby ludzi na pierwszym miejscu. Niecierpliwił się, gdy władcy wydawali się zainteresowani jedynie osobistymi przyjemnościami i chwałą wojskową. Po 40 latach podróży wrócił do domu, by do końca życia nauczać i pisać.
Mencjusz przyjął nauki Konfucjusza, ale wysunął nowe idee dotyczące ekonomii, rządu i natury ludzkiej. Podobnie jak Konfucjusz, twierdził, że jest przekaźnikiem. Ale podobnie jak Konfucjusz, tworzył nowe interpretacje.
Przedstawił konkretne propozycje dotyczące rolnictwa. Uważał, że osiem rodzin powinno uprawiać kwadrat o powierzchni dziewięciu pól. Rodziny będą pomagać sobie nawzajem i „żyć w przywiązaniu i harmonii”. Każda rodzina będzie miała swoje pole, ale najpierw musi pracować na polu centralnym. Produkty z centralnego pola trafią do władcy. „Jeśli pory roku na uprawę nie będą zakłócane, ziarna będzie więcej niż można zjeść”.
Konfucjusz nigdy nie zajmował się szczegółowo naturą ludzką. Mencius jednak nauczał, że wszyscy ludzie urodzili się dla dobra. Zilustrował swój punkt widzenia opowiadając historię o tym, jak każdy, kto zobaczyłby dziecko mające wpaść do studni, poczułby się zaniepokojony. Mencius argumentował:
Uczucie współczucia jest początkiem człowieczeństwa (ren). Uczucie wstydu jest początkiem posłuszeństwa (yi). Uczucie skromności i uległości jest początkiem rytuału (li). Poczucie dobra i zła jest początkiem mądrości.
Mencius wierzył, że wszystkie te uczucia są w nas naturalnie, ale muszą być rozwijane. Uważał, że uczucia dobroci są słabe, a podstawowe pragnienia człowieka mogą je łatwo przytłoczyć. Wszak wszędzie widział przykłady egoizmu i niemoralnego zachowania. Mencius podsumował: „Ci, którzy podążają za tą częścią siebie, która jest wielka, są wielkimi ludźmi, a ci, którzy podążają za tą częścią siebie, która jest mała, są małymi ludźmi”.
Gdyby ludzie rozwijali swoją dobrą naturę, społeczeństwo odniosłoby ogromne korzyści. Ale Mencius nie twierdził, że ludzie powinni ją rozwijać z tego powodu. Zamiast tego, powinni ją rozwijać, ponieważ jest tym, co czyni nas ludźmi:
Człowiek różni się od ptaków i zwierząt tylko nieznacznie. Większość ludzi odrzuca to, co nas odróżnia. Osoba wyższa zachowuje to.
Mencjusz uważał, że władca powinien być przykładem dla swoich ludzi i pomagać im rozwijać ich człowieczeństwo (ren). Idealny władca byłby mędrcem. Ludzie lgnęliby do niego, kochali go i wspierali. Nigdy nie musiałby się obawiać buntu czy porażki militarnej.
Idealny władca stawiałby ludzi na pierwszym miejscu. Według Menciusa:
Ludzie mają być cenieni najbardziej, stan zboża i ziemi następny, władca najmniej. Stąd zdobywając przychylność pospólstwa zostajesz cesarzem. . . .
W radykalnym zwrocie do konfucjanizmu, Mencjusz wprowadził ideę, że jeśli jakikolwiek władca zachowywał się jak tyran i uciskał swój lud, ludzie mieli prawo się zbuntować, a nawet go zabić. Uzasadniał to argumentem, że tyran nie zachowywał się jak władca. Dlatego nie był on władcą. Kiedy Mencius został zapytany, czy kiedykolwiek można zamordować władcę, odpowiedział:
Ten, kto rabuje człowieczeństwo (ren), nazywany jest rabusiem; ten, kto rabuje obowiązki (yi), nazywany jest wrakiem; a ten, kto rabuje i wraki, nazywany jest banitą. Słyszałem, że wyjęty spod prawa Zhou został ukarany śmiercią. Nie słyszałem, że było to zamordowanie władcy.
Mencius nigdy nie znalazł władcy, który postępował zgodnie z konfucjańskimi cnotami. Po śmierci Mencjusza w 289 r. p.n.e. jego uczniowie złożyli Księgę Mencjusza na temat jego nauk. Stała się ona później kolejnym klasycznym dziełem konfucjanizmu.
Koniec Stu Szkół
Sześć Szkół, złoty wiek chińskiej filozofii, zakończył się, gdy władca państwa Qin podbił wszystkie inne państwa. Stał się on „Pierwszym Cesarzem” zjednoczonych Chin. Przyjmując filozofię legalistyczną, cesarz Shi Huangdi stał na czele brutalnego reżimu surowych praw i surowych kar. Zdelegalizował i spalił klasyczne książki. Wszystkich uczonych z wyjątkiem legalistów kazał pogrzebać żywcem.
Dynastia Qin trwała krótko i zakończyła się gwałtowną rewoltą. Nowa dynastia Han przywróciła konfucjanizm i uczyniła go oficjalnym systemem myślowym chińskiego imperium. Han stworzyli wielką rządową biurokrację, w której pracowali konfucjańscy uczeni. Zdobywali oni swoje stanowiska, zdając trudne egzaminy do służby cywilnej oparte na Pięciu Klasykach, Analektach, Księdze Mencjusza i innych dziełach.
Konfucjanizm na przestrzeni wieków
Przez stulecia konfucjanizm w Chinach tracił i tracił na popularności. Na początku panowania dynastii Song w 960 r. n.e. daoizm i buddyzm, religia wywodząca się z Indii, zyskiwały coraz większą popularność niż konfucjanizm. Nowy ruch uczonych ożywił jednak nauki Konfucjusza i Mencjusza. Największym neokonfucjańskim uczonym był Zhu Xi (1130-1200). Wezwał on cesarza Song do dawania właściwego przykładu moralnego i zakończenia w ten sposób powszechnej korupcji, która osłabiała jego imperium. Rozgniewani doradcy cesarza odparli to, nazywając Zhu i innych neokonfucjanistów „buntowniczą kliką fałszywej nauki”.
100 lat później dynastia Yuan (mongolska) uczyniła interpretacje konfucjanizmu autorstwa Zhu lekturą obowiązkową na egzaminach do służby cywilnej. Wpływ Zhu na egzaminy do służby państwowej utrzymał się aż do 1905 roku, kiedy to dynastia Qing porzuciła je. Qing była ostatnią chińską dynastią cesarską. Po rewolucji, która zastąpiła ją republiką w 1912 r., nowi przywódcy odrzucili konfucjanizm, ponieważ jego skupienie na przeszłości ignorowało naukę, technologię i demokrację XX wieku.
Po przejęciu władzy w Chinach przez komunistów w 1949 roku Mao Zedong próbował wykorzenić wszystkie pozostałości konfucjanizmu. Postrzegał jego nacisk na mądrość starożytnych mędrców jako zagrożenie dla własnych „mędrców” komunizmu: Karola Marksa, Włodzimierza Lenina i jego samego.
Dzisiejsi chińscy przywódcy komunistyczni przyjęli nieuchwytny ideał konfucjańskiego harmonijnego społeczeństwa jako swój własny cel. Po 2500 latach idee Konfucjusza są w Chinach wciąż żywe.
Do omówienia i napisania
1. Jak wyglądało życie w Chinach w schyłkowym okresie panowania dynastii Zhou?
2. Jakie były główne idee, w które wierzyli Konfucjusz i Mencius? Jak myślisz, które z nich były najważniejsze? Dlaczego?
3. Konfucjusz powiedział: „Niech władca będzie władcą, minister – ministrem, ojciec – ojcem, a syn – synem”. Co chciał przez to powiedzieć?
4. Grecki filozof Arystoteles (384-322 p.n.e.) powiedział: „Człowiek jest zwierzęciem politycznym”. Co to znaczy? Czy Konfucjusz lub Mencjusz zgodziliby się lub nie zgodzili z Arystotelesem? Dlaczego? Czy ty się z nim zgadzasz? Dlaczego?
Do dalszej lektury
Loden, Torbjorn. Ponowne odkrywanie konfucjanizmu. Folkstone, Kent, UK: Global Oriental, 2006.
Waley, Arthur, przeł. The Analects of Confucius. London: George Allen & Unwin, 1945.
A C T I V I T Y
Dialog z filozofami
W tym ćwiczeniu uczniowie będą mieli szansę przeanalizować kilka słynnych cytatów filozofów politycznych z różnych epok.
1. Utwórz małe grupy składające się z czterech lub pięciu uczniów.
2. Przyporządkuj każdej grupie jeden z pięciu poniższych cytatów.
3. Każda grupa powinna wykonać następujące czynności:
a. Przedyskutujcie i odpowiedzcie na poniższe pytania:
(1) Co oznacza ten cytat?
(2) Czy Konfucjusz lub Mencjusz zgodziłby się lub nie zgodził z tym cytatem?
(3) Czy zgadzasz się z tym cytatem?
b. Przygotuj się do przedstawienia na forum klasy swoich odpowiedzi i ich uzasadnienia. Jeśli to możliwe, przy odpowiedzi na pytanie nr 2 należy przytoczyć materiał z lektury.
Cytaty
1. „Lepiej jest się bać niż kochać …”
Z Księcia autorstwa Niccolo Machiavellego (A.D. 1469-1527), włoskiego filozofa politycznego
2. Ci, którzy „są poddanymi monarchy, nie mogą … odrzucić monarchii i powrócić do zamętu zjednoczonego tłumu; ani przenieść . . … na innego człowieka, inne zgromadzenie ludzi: są bowiem związani …”
– z Lewiatana Thomasa Hobbesa (A.D. 1588-1679), angielskiego filozofa politycznego
3. „Rozszerzenie praw kobiet jest podstawową zasadą wszelkiego postępu społecznego”. Z Teorii czterech ruchów Charlesa Fouriera (A.D. 1772-1837), francuskiego filozofa politycznego
4. „To nie naturę ludzką powinniśmy oskarżać, lecz nikczemne konwencje, które ją wypaczają.”
Z O poezji dramatycznej Denisa Diderota (A.D. 1713-1784), francuskiego filozofa
5. Władcy państwa są jedynymi, którzy powinni mieć przywilej kłamania, czy to w kraju, czy za granicą; można im pozwolić kłamać dla dobra państwa.”
Z „Republiki” Platona (ok. 428-ok. 347 p.n.e.), greckiego filozofa
4.