Heading

Feudalizm był zbiorem prawnych i militarnych zwyczajów w średniowiecznej Europie, które kwitły między IX a XV wiekiem. Można go szeroko zdefiniować jako system strukturyzacji społeczeństwa wokół relacji wynikających z posiadania ziemi, znanej jako lenno lub lenno, w zamian za służbę lub pracę.

Klasyczna wersja feudalizmu opisuje zestaw wzajemnych zobowiązań prawnych i wojskowych wśród wojowniczej szlachty, obracających się wokół trzech kluczowych pojęć: panów, wasali i lenn. Władca był w szerokim rozumieniu szlachcicem, który posiadał ziemię, wasal był osobą, która otrzymała w posiadanie ziemię od pana, a lenno było tym, czym ziemia była znana. W zamian za użytkowanie lenna i ochronę ze strony pana, wasal świadczył pewnego rodzaju usługi na rzecz pana. Istniało wiele odmian feudalnej dzierżawy ziemi, obejmujących służbę wojskową i niemilitarną. Zobowiązania i odpowiadające im prawa między panem a wasalem dotyczące lenna stanowiły podstawę stosunków feudalnych.

Feudalizm, w swoich różnych formach, pojawiał się zwykle jako rezultat decentralizacji imperium, zwłaszcza w imperiach karolińskich, którym brakowało infrastruktury biurokratycznej niezbędnej do wspierania kawalerii bez możliwości przydzielania ziemi tym konnym oddziałom. Żołnierze konni zaczęli zapewniać sobie system dziedzicznego panowania nad przydzielonymi im ziemiami, a ich władza nad terytorium zaczęła obejmować sferę społeczną, polityczną, sądowniczą i gospodarczą.

Wiele społeczeństw średniowiecza charakteryzowało się organizacjami feudalnymi, w tym Anglia, która była najbardziej ustrukturyzowanym społeczeństwem feudalnym, Francja, Włochy, Niemcy, Święte Cesarstwo Rzymskie i Portugalia. Każde z tych terytoriów rozwijało feudalizm na unikalne sposoby, a sposób, w jaki dziś rozumiemy feudalizm jako jednolitą koncepcję, jest w dużej mierze wynikiem krytyki po jego rozwiązaniu. Karol Marks zdefiniował feudalizm jako społeczeństwo przedkapitalistyczne, charakteryzujące się władzą klasy rządzącej (arystokracji) w zakresie kontroli nad gruntami ornymi, co prowadziło do powstania społeczeństwa klasowego opartego na wyzysku chłopów uprawiających te ziemie, zazwyczaj w ramach pańszczyzny i głównie za pomocą pracy, produkcji i czynszów pieniężnych.

Podczas gdy współcześni pisarze, tacy jak Marks, wskazują na negatywne cechy feudalizmu, francuski historyk Marc Bloch twierdzi, że chłopi byli integralną częścią stosunków feudalnych: podczas gdy wasale pełnili służbę wojskową w zamian za lenno, chłopi wykonywali pracę fizyczną w zamian za ochronę, zyskując w ten sposób pewne korzyści mimo ograniczonej wolności. Feudalizm był więc złożonym systemem społecznym i ekonomicznym, zdefiniowanym przez dziedziczone rangi, z których każda posiadała nieodłączne społeczne i ekonomiczne przywileje i obowiązki. Feudalizm pozwolił społeczeństwom średniowiecza zachować względnie stabilną strukturę polityczną, nawet gdy scentralizowana władza imperiów i królestw zaczęła się rozpadać.

Struktura państwa feudalnego w Anglii

Feudalizm w dwunastowiecznej Anglii był jednym z lepiej zorganizowanych i ugruntowanych systemów w ówczesnej Europie. Król był absolutnym „właścicielem” ziemi w systemie feudalnym, a wszyscy szlachcice, rycerze i inni dzierżawcy, zwani wasalami, jedynie „posiadali” ziemię od króla, który w ten sposób znajdował się na szczycie feudalnej piramidy.

Poniżej króla w feudalnej piramidzie znajdował się tenant-in-chief (zazwyczaj w formie barona lub rycerza), który był wasalem króla. Od tenanta naczelnego pochodził mesne tenant – na ogół rycerz lub baron, który czasami był tenantem naczelnym jako posiadacz innych lenn. Poniżej mesne tenanta, kolejni mesne tenanci mogli dzierżyć od siebie nawzajem w seriach.

Wasalstwo

Zanim lord mógł nadać komuś ziemię (lenno), musiał uczynić tę osobę wasalem. Dokonywano tego podczas formalnej i symbolicznej ceremonii zwanej ceremonią komendacji, która składała się z dwuczęściowego aktu hołdu i przysięgi wierności. Podczas hołdu pan i wasal zawierali umowę, w której wasal obiecywał walczyć dla pana na jego rozkaz, natomiast pan zobowiązywał się do ochrony wasala przed siłami zewnętrznymi.

Roland składa przysięgę wierności Karolowi Wielkiemu. Roland (z prawej) odbiera miecz Durandal z rąk Karola Wielkiego (z lewej). Z manuskryptu chanson de geste, ok. XIV w.

Po zakończeniu ceremonii pochwały, pan i wasal pozostawali w związku feudalnym z ustalonymi zobowiązaniami wobec siebie. Podstawowym obowiązkiem wasala wobec pana była „pomoc”, czyli służba wojskowa. Używając jakiegokolwiek sprzętu, który wasal mógł uzyskać dzięki dochodom z lenna, był on odpowiedzialny za odpowiadanie na wezwania do służby wojskowej w imieniu pana. To zabezpieczenie pomocy wojskowej było głównym powodem, dla którego pan wchodził w relację feudalną. Ponadto wasal mógł mieć inne zobowiązania wobec swego pana, takie jak obecność na jego dworze, czy to dworskim czy baronowskim, lub na dworze królewskim.

Zobowiązania wasala mogły również obejmować udzielanie „porad”, tak że jeśli pan stawał przed ważną decyzją, zwoływał wszystkich swoich wasali i organizował radę. Na poziomie dworu mogła to być dość prozaiczna kwestia polityki rolnej, ale mogła też obejmować wydawanie przez pana wyroków za przestępstwa kryminalne, w tym w niektórych przypadkach karę śmierci. Na feudalnym dworze królewskim takie rozważania mogły obejmować kwestię wypowiedzenia wojny. To tylko przykłady; w zależności od okresu i miejsca w Europie, feudalne zwyczaje i praktyki różniły się.

Feudalizm we Francji

W swoim początku, feudalne nadanie ziemi było postrzegane w kategoriach osobistej więzi między panem a wasalem, ale z czasem i przekształceniem lenn w dziedziczne gospodarstwa, natura systemu zaczęła być postrzegana jako forma „polityki ziemi”. W XI wieku we Francji doszło do tego, co historycy nazwali „rewolucją feudalną” lub „mutacją” i „rozdrobnieniem władzy”, które nie przypominało rozwoju feudalizmu w Anglii, Włoszech czy Niemczech w tym samym okresie lub później. We Francji hrabstwa i księstwa zaczęły rozpadać się na mniejsze gospodarstwa, ponieważ kasztelanowie i mniejsi seigneurs przejęli kontrolę nad lokalnymi ziemiami, a mniejsi panowie (podobnie jak przed nimi rodziny szlacheckie) uzurpowali sobie prawo do prywatyzacji szerokiego zakresu prerogatyw i praw państwowych – przede wszystkim bardzo dochodowego prawa do sprawiedliwości, ale także opłat podróżnych, opłat targowych, opłat za użytkowanie lasów, obowiązku korzystania z młyna pańskiego itp. Władza w tym okresie stała się bardziej osobista i zdecentralizowana.