Czystka etniczna, próba stworzenia etnicznie jednorodnych obszarów geograficznych poprzez deportację lub przymusowe wysiedlenie osób należących do określonych grup etnicznych. Czystki etniczne czasami wiążą się z usuwaniem wszelkich fizycznych śladów grupy docelowej poprzez niszczenie pomników, cmentarzy i domów modlitwy.
Dzięki uprzejmości MTKJ
Termin czystki etniczne, dosłowne tłumaczenie serbsko-chorwackiego zwrotu etnicko ciscenje, był powszechnie stosowany w latach 90-tych (chociaż termin ten pojawił się wcześniej) do opisania brutalnego traktowania różnych grup cywilnych w konfliktach, które wybuchły po rozpadzie Federalnej Republiki Jugosławii. Do grup tych należeli Bośniacy (bośniaccy muzułmanie) w Bośni i Hercegowinie, Serbowie w regionie Krajina w Chorwacji oraz etniczni Albańczycy, a później Serbowie w serbskiej prowincji Kosowo. Termin ten odnosi się również do traktowania przez indonezyjskich bojowników mieszkańców Timoru Wschodniego, z których wielu zostało zabitych lub zmuszonych do opuszczenia swoich domów po tym, jak obywatele opowiedzieli się za niepodległością w 1999 r., oraz do trudnej sytuacji Czeczenów, którzy uciekli z Groznego i innych obszarów Czeczenii po rosyjskich operacjach wojskowych przeciwko czeczeńskim separatystom w latach 90. Według raportu wydanego przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), częste występowanie czystek etnicznych w latach 90. wynikało z charakteru współczesnych konfliktów zbrojnych, w których
ofiary wśród ludności cywilnej i zniszczenia infrastruktury cywilnej nie są zwykłymi produktami ubocznymi wojny, ale konsekwencją celowego atakowania osób nie biorących udziału w walkach…. W wielu konfliktach wojownicy biorą na celownik ludność cywilną w celu wypędzenia lub wyeliminowania części populacji, lub w celu przyspieszenia kapitulacji wojsk.
Czystki etniczne jako koncepcja wzbudziły wiele kontrowersji. Niektórzy krytycy widzą niewielką różnicę między nią a ludobójstwem. Obrońcy twierdzą jednak, że czystki etniczne i ludobójstwo można odróżnić ze względu na intencje sprawcy: podczas gdy głównym celem ludobójstwa jest zniszczenie grupy etnicznej, rasowej lub religijnej, głównym celem czystek etnicznych jest ustanowienie etnicznie jednorodnych ziem, co można osiągnąć za pomocą dowolnej z wielu metod, w tym ludobójstwa.
Inne poważne kontrowersje dotyczą kwestii, czy czystki etniczne powstały w XX wieku, czy też nie. Niektórzy uczeni wskazują na przymusowe przesiedlenie milionów ludzi przez Asyryjczyków w IX i VII wieku p.n.e. jako być może pierwsze przypadki czystek etnicznych. Wśród innych przykładów wymienia się masową egzekucję Duńczyków przez Anglików w 1002 roku, próby pozbycia się Niemców przez Czechów w średniowieczu, wypędzenie Żydów z Hiszpanii w XV wieku oraz przymusowe wysiedlenie rdzennych Amerykanów przez białych osadników w Ameryce Północnej w XVIII i XIX wieku. Inni twierdzą, że czystki etniczne, w odróżnieniu od wcześniejszych aktów przymusowych przesiedleń, są wynikiem pewnych wyjątkowych wydarzeń XX wieku, takich jak powstanie potężnych państw narodowych napędzanych nacjonalistycznymi i pseudonaukowymi ideologiami rasistowskimi w połączeniu z rozpowszechnieniem zaawansowanej technologii i komunikacji. Przykłady tak rozumianych czystek etnicznych obejmują masakry Ormian dokonane przez Turków w latach 1915-16, nazistowski Holokaust europejskich Żydów w latach 30. i 40. XX wieku, wypędzenie Niemców z terytorium Polski i Czechosłowacji po II wojnie światowej, deportacje niektórych mniejszości etnicznych z Kaukazu i Krymu dokonane przez Związek Radziecki w latach 40. XX wieku, a także przymusowe migracje i masowe zabójstwa w byłej Jugosławii i Rwandzie w latach 90. W wielu z tych kampanii kobiety były celem szczególnie brutalnego traktowania – w tym systematycznych gwałtów i zniewolenia – po części dlatego, że sprawcy postrzegali je jako „nosicielki”, pod względem biologicznym i kulturowym, następnych pokoleń swoich narodów. Ponieważ wielu mężczyzn z represjonowanych populacji opuściło swoje rodziny i społeczności, by dołączyć do grup oporu, gdy tylko rozpoczęła się przemoc, kobiety i dzieci były często bezbronne.
Dokładna definicja prawna czystek etnicznych była przedmiotem intensywnych badań różnych organów międzynarodowych, w tym ONZ, dwóch międzynarodowych trybunałów ad hoc utworzonych w latach 90. w celu ścigania naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego w byłej Jugosławii i w Rwandzie (odpowiednio Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii i Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy) oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), który rozpoczął posiedzenia w 2002 roku. W 1992 roku, w odniesieniu do działań wojennych w Jugosławii, Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało czystki etniczne za „formę ludobójstwa”, a w następnym roku Rada Bezpieczeństwa, powołując się na powszechne i rażące naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego na terytorium byłej Jugosławii, powołała trybunał do zbadania zarzutów popełnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, w tym czystek etnicznych. Badając sprawę zdobycia miasta Kozarac przez bośniackich Serbów, MTKJ opisał czystkę etniczną, która miała tam miejsce, jako proces łapania i wypędzania „z tego obszaru pieszo całej ludności nieserbskiej”. W jednej z kolejnych spraw trybunał dostrzegł podobieństwa między aktami ludobójstwa a czystkami etnicznymi, zauważając, że w obu przypadkach chodzi o atakowanie jednostek ze względu na ich przynależność do grupy etnicznej. Pozostaje jednak między nimi istotna różnica: podczas gdy czystki etniczne mają na celu wymuszenie ucieczki danej grupy, ludobójstwo ma na celu jej fizyczne zniszczenie.
Powołanie MTK wzmocniło powiązania między czystkami etnicznymi a innymi przestępstwami, takimi jak ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne. W swoim ostatecznym tekście dotyczącym elementów przestępstw podlegających jurysdykcji trybunału, Komisja Przygotowawcza Międzynarodowego Trybunału Karnego jasno stwierdziła, że czystki etniczne mogą stanowić wszystkie trzy przestępstwa podlegające jurysdykcji MTK. Ludobójstwo, na przykład, zostało zdefiniowane jako czyn, który może obejmować systematyczne wypędzanie jednostek z ich domów; groźba użycia siły lub przymusu w celu doprowadzenia do przeniesienia docelowej grupy osób została uznana za element zbrodni przeciwko ludzkości; a „bezprawna deportacja i przeniesienie”, jak również wysiedlenie ludności cywilnej, zostały uznane za elementy zbrodni wojennych.
Pomimo ciągłych kontrowersji dotyczących definicji, pojęcie czystek etnicznych mocno zakorzeniło się w prawie międzynarodowym. Nie wiadomo jeszcze, jak rozwiną się i zostaną wdrożone mechanizmy zapobiegania i zwalczania czystek etnicznych.