Heading

Mathilde Tissier nie była szalonym naukowcem. Jako doktorantka biologii na Uniwersytecie w Strasburgu, próbowała pomóc ocalić chomika zwyczajnego – zwierzę, które w ciągu zaledwie kilku dekad przeszło drogę od rolniczego szkodnika do gatunku zagrożonego w niemal całej Europie. Zniknięcie było szczególnie szybkie w Alzacji, regionie uprawy winorośli we wschodniej Francji, gdzie wzgórza są upstrzone czerwonymi dachami domów z muru pruskiego. Tissier hodował chomiki w celu zbadania ich diety, ale jeden z pierwszych porodów nie poszedł zgodnie z oczekiwaniami. Chomik wydał na świat siedem młodych poza przytulnym gniazdem, które zbudował w swojej klatce, i przeniósł je na swoje zapasy jedzenia. Kiedy Tissier sprawdził następnego ranka, wszystko co pozostało z chomiczych szczeniąt to kilka zakrwawionych skrawków wśród ziaren.

Większość ludzi myśli o chomiku jako o czymś pomiędzy zwierzęciem domowym a zabawką. Żyje i oddycha jak każde inne zwierzę, ale jest też tani, mało wymagający w utrzymaniu i łatwo wymienialny jak zabawka. Nikt nie spodziewa się, że chomik domowy, który uciekł, przeżyje długo, dlatego wielu ludzi dziwi się, gdy dowiaduje się, że chomiki żyją na polach Europy od tysiącleci. Chomik zwyczajny, jak znany jest jego dziki gatunek, jest wielkości i kształtu słodkiego ziemniaka, ma futro w kolorze calico, ciemne oczy i półksiężycowate uszy. Pochodzi ze stepów środkowej Azji i rozprzestrzenił się na zachód pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, osiedlając się na tych samych miękkich glebach, które ludzie zaczęli uprawiać. Chomiki zjadały uprawy wokół swoich nor i czasami niszczyły połacie ziemi uprawnej podczas eksplozji populacji, kiedy to na jednym hektarze tłoczyło się nawet 2000 osobników. Rolnicy zabijali chomiki, aby chronić swoje uprawy i sprzedawać ich futro, które było modne w całej Europie Wschodniej. W 1966 roku traperzy w Saksonii-Anhalt w Niemczech Wschodnich zabili ponad milion chomików w jednym sezonie.

Naukowcy spodziewali się, że chomik odbije się od dna po tym, jak większość krajów Europy Zachodniej zakazała odłowu w latach 80. i 90. Samica zazwyczaj produkowała trzy mioty liczące od 6 do 12 szczeniąt każdego lata, co oznaczało, że chomiki powinny szybko ponownie zaludnić pola. Jednak ich liczba wciąż spadała. W 2001 r. w Alzacji było tylko 1167 nor chomików. Do 2012 roku było ich 206.

Od czasów gołębia pasażerskiego, być może, żadne zwierzę nie zniknęło tak szybko jak chomiki. Intensywne rolnictwo sprawiało, że tereny wiejskie stawały się coraz bardziej niegościnne dla dzikich zwierząt. Coś powodowało powszechny spadek liczebności chomików: biolodzy terenowi liczyli, że z roku na rok coraz mniej chomików wychodzi ze swoich nor hibernacyjnych. Gatunek ten nie może przetrwać bez szybkiego rozmnażania, ponieważ większość chomików żyje tylko rok lub dwa, zanim padnie ofiarą lisa, tchórza lub drapieżnika. „To tak, jakby zadaniem chomika było bycie zjedzonym”, mówi Peer Cyriacks, biolog środowiskowy z German Wildlife Foundation.

W 2008 roku Komisja Europejska wydała surowe ostrzeżenie. „Kiedy europejski ssak, taki jak chomik wielki, zbliża się do wyginięcia, natura wysyła wiadomość” – powiedział w komunikacie prasowym unijny komisarz ds. środowiska. „Zaczynamy niszczyć nasze ekosystemy poza punkt naprawy. Francja musi wziąć pod uwagę to ostrzeżenie i wdrożyć nasze przepisy dotyczące ochrony przyrody w pełni tak szybko, jak to możliwe.”

Trzy lata później, Europejski Trybunał Sprawiedliwości zagroził Francji grzywną w wysokości 24,6 mln dolarów, jeśli nie udało się lepiej chronić chomiki. (Niemcy, Holandia i kraje Europy Wschodniej również miały malejące populacje chomików, ale Francja została wyróżniona, ponieważ zaniepokojony obywatel w Alzacji złożył skargę). Większość biologów zgodziła się, że problem ma związek z nowoczesnymi praktykami rolniczymi. „Coś musiało się wydarzyć w latach 70-tych i 80-tych” – mówi Tobias Reiners, biolog z Muzeum Historii Naturalnej we Frankfurcie. „To prawdopodobnie Zielona Rewolucja.”

Wiele alzackich miasteczek nosi nazwy w niemieckim dialekcie po uprawach, które kiedyś tam rosły: Krautergersheim słynęło z kapusty; Gerstheim – z pszenicy. Kiedyś chomiki zajmowały się zbieraniem różnych roślin, ale zielona rewolucja zmieniła sytuację. W połowie XX wieku rolnicy zaczęli zwiększać produkcję dzięki wysokowydajnym uprawom, nowym maszynom i chemicznym nawozom, herbicydom i pestycydom. Przestali uprawiać rośliny w systemie płodozmianu sezonowego. Zamiast tego skoncentrowali się na monokulturach, które można sprzedać na rynku globalnym. Brak różnorodności upraw uszczuplił glebę o składniki odżywcze, bakterie i owady.

W słoneczne popołudnie w maju ubiegłego roku Charlotte Kourkgy, biolog odpowiedzialna za jeden z programów ochrony chomików rządu francuskiego, zabrała mnie na jałowe pole kukurydzy i pozwoliła garści osadów przesiać się przez jej palce. „Gleba jest tak uboga,” powiedziała. „Nie ma nic. To tylko piasek.”

Populacja chomików w Alzacji gwałtownie spadła w ciągu tych samych dziesięcioleci, w których kukurydza zdominowała region. Obecnie kukurydza pokrywa od połowy do 80 procent gruntów rolnych w Alzacji w danym roku. Do 2015 roku chomik alzacki miał średnio mniej niż jeden miot w sezonie, z zaledwie jednym do czterech szczeniąt.

Tissier podejrzewał, że niepowodzenie reprodukcyjne miało coś wspólnego z brakiem różnorodności w diecie chomika. Typowe pole kukurydzy jest co najmniej pięć akrów, podczas gdy wspólny zakres domu chomika jest mniej niż jedna dziesiąta tej wielkości. Większość chomików na polu kukurydzy nigdy nie napotka innego gatunku roślin.

Ciężko było wskazać problem, jednak, ponieważ chomiki rodziły pod ziemią i biolodzy terenowi mogli tylko liczyć szczenięta, gdy były wystarczająco stare, aby się wyłonić. Na szczęście Uniwersytet w Strasburgu stworzył kolonię chomików pospolitych we wczesnych latach 90-tych, zanim zwierzęta te zostały objęte ochroną prawną.

Tissier rozpoczęła swój eksperyment w 2014 roku. Karmiła chomiki laboratoryjne codziennie rano kukurydzą lub pszenicą, dwoma głównymi uprawami w Alzacji, a także popołudniowym dodatkiem dżdżownicy lub koniczyny. Przewidywała, że chomiki na diecie kukurydziano-dżdżownicowej będą rodziły największe mioty i najcięższe szczenięta. Zamiast tego była zszokowana, gdy pierwszy z tych chomików zjadł jej miot. Jej konsternacja zamieniła się w panikę, gdy w ciągu następnych dwóch tygodni, każdy pojedynczy chomik w grupie kukurydza-ziemiornica kanibalizował jej noworodki.

Tissier zastanawiał się, czy to brak doświadczenia macierzyńskiego: Młode samice gryzoni czasami zabijają swój pierwszy miot. Hodowała więc wszystkie chomiki karmione robakami i kukurydzą po raz drugi. „Za każdym razem, gdy wychodziłam wieczorem, miałam nadzieję, że tym razem miot będzie tam jeszcze rano” – mówi Tissier. Ale każdy chomik z wyjątkiem jednego kanibalizował swój drugi miot, a jedno z ocalałych szczeniąt zjadło swoje rodzeństwo, gdy tylko matka je odstawiła.

Tissier pojawiła się zapłakana w biurze swojej promotorki doktoratu, Caroline Habold. „Niespodziewany kanibalizm dał mi do zrozumienia, że robię coś złego” – mówi Tissier. Habold podzieliła szok Tissier, ale zachęciła swoją studentkę do kontynuowania eksperymentu. „Negatywne wyniki muszą być brane pod uwagę” – radzi. „Musimy znaleźć wyjaśnienie.”

Jeden po drugim, Tissier wyeliminował możliwe przyczyny. Kombinacja kukurydzy z dżdżownicami nie była uboga w energię, białko lub minerały, a kukurydza nie zawierała niebezpiecznych poziomów chemicznych środków owadobójczych. Tissierowi kończyły się już pomysły, kiedy jeden z ekologicznych rolników zasugerował, aby przyjrzał się ludzkiej diecie i aminokwasom. Im więcej prac badawczych Tissier czytała, tym bardziej zdawała sobie sprawę, że nie popełniła błędu w swoim eksperymencie. Tym, co sprawiało, że jej chomiki były głodne dla swoich własnych niemowląt, była sama kukurydza.

**********

Przypadki pellagry są dziś prawie niespotykane w rozwiniętym świecie, ale zaburzenie to było kiedyś ogromnym problemem zdrowia publicznego w Europie i Stanach Zjednoczonych. Po raz pierwszy opisano ją we Włoszech i Hiszpanii w XVIII wieku, a na początku XX wieku była endemiczna na amerykańskim Południu, ze wskaźnikiem śmiertelności wynoszącym aż 40 procent. Choroba była tak przerażająca i słabo rozumiana, że niektóre szpitale odmawiały leczenia pacjentów z pellagrous, a miasta takie jak Atlanta otworzyły „pellagrasorium”. Pierwszymi objawami były biegunka i symetryczna wysypka na ramionach i szyi, a zaawansowani pacjenci cierpieli z powodu halucynacji, paranoi, drżenia i depresji. Obłęd pellagrous był częstą obroną w procesach o morderstwo, a pellagra była główną przyczyną śmierci w południowych szpitalach dla obłąkanych.

Doktorzy zawsze uznawali, że pellagra nęka biedne społeczności, które utrzymywały się z kukurydzy, ale nie potrafili ustalić związku. Niektórzy podejrzewali grzyb na kukurydzy, inni zaś winili nowe metody zbioru. W 1915 roku amerykański lekarz Joseph Goldberger przeprowadził eksperyment w więzieniu w Mississippi, gdzie karmił 11 więźniów dietą składającą się prawie w całości z kaszy i innych produktów na bazie kukurydzy. Po sześciu miesiącach u wszystkich więźniów rozwinęła się pellagra. W innym badaniu, Goldberger był w stanie wyeliminować pellagrę w sierocińcu po prostu poprzez karmienie dzieci świeżymi warzywami, mlekiem, mięsem i jajkami. Zrozumiał, że kukurydza musi zawierać składnik odżywczy niezbędny do normalnego funkcjonowania. Późniejsi lekarze byli bardziej precyzyjni: Kukurydza wiąże witaminę B3, czyli niacynę, tak że organizm nie może jej wchłonąć podczas trawienia.