MIDIAN, MIDIANITES (hebr. מִדְיָנִים, מִדְיָן Rdz 37:28, מִדְיָנִים), nazwa ludu lub grupy ludów (pół)koczowniczych w Biblii (lxx, Madian, lub Madiam; 1qIsa 60:6, מדים). Midianici są wśród synów Abrahama i Ketury, którzy zostali wysłani do „ziemi Wschodu” (Rdz 25:1-6). „Handlarze midianiccy” są wspomniani w epizodzie o sprzedaży Józefa (Rdz 37,28). *Jetro, teść Mojżesza, był kapłanem midianickim mieszkającym w ziemi midianickiej (Wj 2,15-3,1); spotkał Mojżesza na pustyni Synaj (Wj 18,1-5), a członkowie jego rodziny towarzyszyli Izraelitom w ich wędrówce przez pustynię (Num 10,29-32). Starsi z Madian okazali Izraelitom wrogość na równinach Moabu (22,7), a Izraelici walczyli z Midianitami, zabijając wielu z nich (31,1-20).
Eksperyment ten związany był z próbą nakłonienia Izraelitów do oddawania czci Baal-Peorowi, w której uczestniczyły córki Midian (25,6-18). W okresie Sędziów Midianici wywierali ostry nacisk na Izrael (Sdz 6,1-7), a Giedeon pokonał ich daleko od granic Ereẓ Izraela, w Karkor (8,10), które prawdopodobnie znajdowało się w Wadi Sirḥān w Transjordanii, na granicy pustyni. Po tej wojnie Midianici przestali być czynnikiem politycznym czy militarnym.
Zasięg wędrówek Midianitów był bardzo szeroki: od sąsiedztwa Moabu (Rdz 36:35; Num 22:4, 7; 25:1, 5, 15) i królestwa Sihona Amorytów (Joz. 13:21) na pograniczu Transjordanii, wzdłuż granicy Pustyni Arabskiej (por. Sdz 8:21, 24) na zachód od Edomu (i Krl 11:18), aż po Pustynię Synaj i szlak handlowy między Ereẓ Izraelem a Egiptem (Rdz 37:28). W źródłach grecko-rzymskich i arabskich Midian wymieniany jest w Arabii, a także na brzegu Morza Czerwonego, a według Józefusa (Ant., 2:257) jest to Midian biblijny (por. Euzebiusz, Onom. 124:6). Ten Midian jest utożsamiany, zgodnie z tradycją arabskich geografów, ze współczesnym Maghāyir Shuʿayb (= jaskinie w pobliżu Akaby). Wydaje się, że osadnictwo Midianitów w Arabii nastąpiło w późniejszym czasie, gdy ich obszar życiowy uległ zmniejszeniu, ale możliwe, że osadnictwo w Arabii Północnej w okresie hellenistyczno-rzymskim było kontynuacją osadnictwa biblijnego. Wśród synów Ketury wymienione są plemiona, które zamieszkiwały Arabię Północną – Efach i Dedan (Rdz 25,3-4) – możliwe też, że stamtąd Midianici rozprzestrzenili się na północ, wschód i zachód. W Biblii Midianici są również określani zbiorczym typologicznym mianem „Ismaelitów” (Sdz 8,24). Niektórzy uczeni dostrzegają związek między Midianitami a plemionami Kuszu, o których wspominają egipskie Teksty Egzekucyjne z XVIII w. p.n.e., a które wędrowały po południowych pustyniach Ereẓ Izraela (por. Kuszan, Hab. 3:7). Może o tym świadczyć opowieść o „kobiecie kuszyckiej”, którą poślubił Mojżesz (Num. 12:1).
Nazwa Midian jest przypisywana grupom plemion lub ludów (por. Rdz 25:4), o czym świadczy charakter monarchii w Midianie. Biblia wspomina o „pięciu królach Midianu” w czasie wojny na pustyni (Num. 31:8) oraz o Zebahu i Zalmunnie w czasie wojny Gedeona (Judg. 8:1 i nast.). Królowie midianiccy nazywani są „wodzami” (nesiʾim) i „książętami” (nesikhim; Joz. 13,21; Ps. 83,12), bardzo trafne tytuły dla organizacji plemiennej zjednoczonej w grupach; Zur, książę midianicki, jest wyraźnie nazwany „plemienną głową domu rodowego w Madianie” (Num. 25,15). Ich typowo (pół-, a w końcu całkowicie) koczowniczy charakter zbliżał ich do innych podobnych plemion – Amalekitów i Kedemitów. Midianici w Transjordanii wyznawali kult maabickiego Baal-Peora, zaś ci, którzy zamieszkiwali Negew i Synaj, zbliżyli się do Kenitów, a nawet utożsamiali się z nimi (por. Num. 10,29; Sdz 1,16; 4,11) oraz z Hebrajczykami. Midianici znani byli jako pasterze (Wj 2:17) i handlarze (Rdz 37:28, 36). Od czasu do czasu, wraz z sąsiednimi plemionami, wdzierali się do okolicznych stałych osad. Biblia opisuje ich jako rabusiów (Sdz 6:5). W czasach monarchii Midianici mieszkali w granicach miejsca swego pochodzenia, Arabii Północnej, i byli znani jako pośrednicy w eksporcie kadzidła (lewona) i złota z Saby w Arabii Południowej (por. Iz 60:6). W okresie hellenistycznym Nabatejczycy wydobywali dużo złota w ziemi Midian i eksportowali je przez port Macna (Strabo, Geographica, 17:784). Nie prowadzono systematycznych badań naukowych nad Midianem w Arabii Północnej.
W Aggadah
Midian i Moab zawsze byli wrogami, ale obawiając się, że Izrael ich pokona, pogodzili swoje różnice i zawarli sojusz (Sanh. 105a). Udało im się nakłonić Izraelitów do cudzołóstwa z córkami Madian tylko dzięki temu, że najpierw je upili. Z tego powodu Fineasz zakazał picia wina pogańskiego (pdre 47). Nienawiść Midianitów do Izraela wynikała wyłącznie z przestrzegania Tory przez Izraela (Num. R. 22:2). Midianici są czasami utożsamiani z Moabitami, którzy stracili prawo do specjalnych względów jako potomkowie Lota (Deut. 2:9), bratanka Abrahama, ponieważ próbowali nakłonić Izraela do grzechu (Yelammedenu w Yal. 1, 875). Polecenie Mojżeszowi, aby przed śmiercią wypowiedział wojnę Midianitom, wynikało z tego, że nie mając powodu do nienawiści wobec Izraela, przyłączyli się oni jednak do Moabitów i przewyższyli ich w swej wrogości. Mojżesz nie prowadził tej wojny osobiście, ponieważ znalazł schronienie w Madianie, gdy był zbiegiem z Egiptu. Przekazał dowództwo Fineaszowi, gdyż to on jako pierwszy wystąpił przeciwko nim, zabijając midiańską księżniczkę, Cozbi (Num. R. 22:4).
bibliografia:
R.F. Burton, The Gold Mines of Midian (1897); idem, The Land of Midian (1898); E. Glaser, Skizze der Geschichte und Geographie Arabiens, 2 (1890), 261ff.; E. Meyer, Die Israeliten und ihre Nachbarstaemme (1906), 326ff, 381-2; H. Grimme, w: olz, 13 (1910), 54-59; H. Gressmann, Mose und seine Zeit (1913), 416ff.; A. Musil, The Northern Hegâz (1926), 109ff., 267ff, 278-98, 321ff.; W.J. Phythian-Adams, w: pefqs (1930), 193ff.; L.E. Binns, w: jts, 31 (1930), 337-59; A. Reuveni, Shem, Ḥam, ve-Yafet (1932), 16-18, 68-69; Albright, Stone, 195-6; idem, w: basor, 83 (1941), 36, n. 8; M. Noth, w: zaw, 60 (1944), 23ff.; B. Mazar, w: Eretz-Israel, 3 (1954), 20; S. Abramsky, tamże, 118-9; Y. Kutscher, Ha-Lashon ve-ha-Reka ha-Leshoni shel Megillat Yeshayahu (1959), 82; G.W. van Beer, w: ba, 23 (1960), 3, 70-95; A. Grohman, Arabien (1963), 21, 38-92. w aggadah: Ginzberg, Legendy, 7 (1938), 313; A. Rosmarin, Moses im Lichte der Aggadah (1932), indeks.