Bergen-Belsen był obozem koncentracyjnym niedaleko Hanoweru w północno-zachodnich Niemczech, położonym pomiędzy wioskami Bergen i Belsen. Wybudowany w 1940 roku, był obozem jenieckim dla jeńców francuskich i belgijskich. W 1941 r. został przemianowany na Stalag 311 i mieścił około 20 000 rosyjskich jeńców. Część jeniecka obozu funkcjonowała do stycznia 1945 r.
Obóz zmienił nazwę na Bergen-Belsen i został przekształcony w 1943 r. w obóz koncentracyjny. Żydzi z zagranicznymi paszportami byli tam przetrzymywani w celu wymiany na obywateli niemieckich więzionych za granicą, choć dokonano bardzo niewielu wymian. Około 200 Żydom pozwolono wyemigrować do Palestyny, a około 1.500 węgierskim Żydom do Szwajcarii, przy czym oba te przypadki odbyły się w ramach wymiany obywateli niemieckich.
Bergen-Belsen służył głównie jako obóz przejściowy dla więźniów żydowskich. Obóz był podzielony na osiem części: obóz zatrzymań, dwa obozy kobiece, obóz specjalny, obóz neutralny, obóz „gwiaździsty” (głównie więźniowie holenderscy, którzy nosili Gwiazdę Dawida na ubraniu zamiast munduru obozowego), obóz węgierski i obóz namiotowy. Obóz był przeznaczony dla 10.000 więźniów, jednak do końca wojny przebywało w nim ponad 60.000 więźniów, ze względu na dużą liczbę ewakuowanych z Auschwitz i innych obozów ze wschodu. Dziesiątki tysięcy więźniów z innych obozów trafiło do Bergen-Belsen po męczących marszach śmierci. Obóz jeniecki został przekształcony w obóz kobiecy (Grosses Frauenlager) w styczniu 1945 r. po dużym napływie więźniarek ewakuowanych z innych obozów.
Warunki w obozie były dobre jak na standardy obozów koncentracyjnych, a większość więźniów nie była poddawana pracy przymusowej. Jednak od wiosny 1944 r. sytuacja uległa gwałtownemu pogorszeniu. W marcu Belsen został przekształcony w Ehrholungslager, do którego przywożono więźniów z innych obozów, którzy byli zbyt chorzy, aby pracować, jednak żaden z nich nie otrzymał pomocy medycznej. W miarę wycofywania się armii niemieckiej w obliczu nacierających aliantów obozy koncentracyjne były ewakuowane, a ich więźniowie kierowani do Belsen. Obóz nie był w stanie pomieścić tysięcy więźniów, a wszystkie podstawowe usługi – żywność, woda i urządzenia sanitarne – załamały się, co doprowadziło do wybuchu epidemii. Anne Frank i jej siostra Margot zmarły na tyfus w marcu 1945 roku, wraz z innymi więźniami w wyniku epidemii tyfusu.
Pomimo że w Bergen-Belsen nie było komór gazowych, szacuje się, że 50 000 ludzi zmarło z głodu, przepracowania, chorób, brutalności i sadystycznych eksperymentów medycznych. Do kwietnia 1945 roku ponad 60 000 więźniów zostało osadzonych w Belsen w dwóch obozach oddalonych od siebie o 1,5 mili. Obóz nr 2 został otwarty zaledwie kilka tygodni przed wyzwoleniem na miejscu szpitala wojskowego i koszar.
Członkowie brytyjskiego Królewskiego Pułku Artylerii 63. pułku przeciwpancernego wyzwolili Belsen 15 kwietnia 1945 r. i aresztowali jego komendanta Josefa Kramera. Akcją pomocy kierował brygadier H. L. Glyn-Hughes, zastępca dyrektora ds. medycznych Drugiej Armii.
Jako pierwszy duży obóz wyzwolony przez aliantów, wydarzenie to było szeroko komentowane w prasie, a świat ujrzał okropności Holokaustu. W momencie wyzwolenia obozu przebywało w nim 60 tysięcy więźniów. Później codziennie z głodu i tyfusu umierało około 500 osób, a w sumie prawie 14 000. W masowych grobach złożono tysiące zwłok tych, którzy zginęli.
Od 18 do 28 kwietnia pochowano około 10.000 zmarłych. Początkowo strażnicy SS mieli zbierać i zakopywać ciała, ale ostatecznie Brytyjczycy musieli uciec się do buldożerów, aby zepchnąć tysiące ciał do masowych grobów.
Ewakuacja obozu rozpoczęła się 21 kwietnia. Po wydaleniu z obozu, więźniowie zostali przeniesieni do obozu nr 2, który został przekształcony w tymczasowy szpital i obóz rehabilitacyjny. W miarę oczyszczania baraków palono je, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się tyfusu. 19 maja ewakuacja została zakończona, a dwa dni później uroczyste spalenie ostatniego baraku zakończyło pierwszy etap akcji pomocy. W lipcu 6.000 byłych więźniów zostało przewiezionych przez Czerwony Krzyż do Szwecji na rekonwalescencję, a pozostali pozostali w nowo powstałym obozie dla przesiedleńców (DP) w oczekiwaniu na repatriację lub emigrację.
W 1946 roku Belsen służył jako największy obóz DP w Europie dla ponad 12 000 Żydów; był to jedyny wyłącznie żydowski obóz w brytyjskiej strefie Niemiec. W ciągu trzech dni po wyzwoleniu uchodźcy utworzyli komitet obozowy. Komitet organizował działania polityczne, kulturalne i religijne, takie jak poszukiwanie krewnych i rehabilitacja duchowa. Odnowiło się żydowskie życie rodzinne, w ciągu pierwszych kilku miesięcy zawierano ponad dwadzieścia małżeństw dziennie. Ocalałym urodziło się ponad 2000 dzieci. W lipcu 1945 r. założono szkołę podstawową, do której do 1948 r. uczęszczało 340 uczniów. W grudniu 1945 r. uruchomiono szkołę średnią, w której częściowo pracowała brygada żydowska. Utworzono także przedszkole, sierociniec, jesziwę i szkołę religijną. ORT sponsorował szkołę kształcenia zawodowego. DP pisali również główną żydowską gazetę, Unzer Shtimme (Nasz Głos), w strefie brytyjskiej.
Wielu DP chciało wyemigrować do Palestyny, jednak napotkali surową brytyjską politykę imigracyjną. W grudniu 1947 r. w obozie odbyły się tajne szkolenia wojskowe prowadzone przez Haganah, mające na celu przygotowanie DP do imigracji do Palestyny. Swobodne opuszczanie obozu było zabronione do 1949 r.
Do połowy 1950 r. większość DP wyjechała, a w 1951 r. obóz był pusty. Większość DP z Bergen-Belsens wyemigrowała do Izraela, Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Komendant obozu SS, Josef Kramer, znany jako „Bestia z Belsen”, został osądzony i uznany za winnego przez brytyjski sąd wojskowy, a następnie powieszony. Czterdziestu pięciu członków personelu zostało osądzonych, czternastu uniewinniono.
Dzisiaj z obozu nie pozostało nic, ponieważ Brytyjczycy natychmiast spalili wszystkie obiekty, aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się tyfusu. Pozostał tylko cmentarz, „największy cmentarz żydowski w Europie Zachodniej”, jak twierdzi Renee Ghert-Zand. Zauważa ona, że „nie ma żadnych znaków nagrobnych ani pomników, z wyjątkiem niewielkiej liczby symbolicznych, umieszczonych w ostatnich latach przez członków rodzin lub fundacje pamięci, aby uzupełnić szereg oficjalnych pomników wzniesionych na tym terenie pod koniec lat 40. i na początku lat 50. Nieopodal znajduje się kolejny cmentarz, który powstał po wyzwoleniu jako miejsce spoczynku 4,5 tys. Żydów i chrześcijan. Większość grobów jest nieoznakowana, a na kilku z nich, na których znajdują się kamienie nagrobne, widnieje jedynie napis: „Tu spoczywa nieznany zmarły.”
Królowa Wielkiej Brytanii Elżbieta II złożyła historyczną wizytę w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen w czerwcu 2015 roku. Królowa odwiedziła obóz w ostatnim dniu oficjalnej wizyty państwowej w Niemczech, aby oddać szacunek osobom eksterminowanym tam przez nazistów w czasie Holokaustu. Był to pierwszy raz, kiedy 89-letnia monarchini odwiedziła obóz koncentracyjny. Królowa spotkała się z weteranami brytyjskiej armii, którzy podzielili się przerażającymi opowieściami o swoich pierwszych wrażeniach po przybyciu do obozu w kwietniu 1945 roku. Oficjalne źródła podały, że królowa złożyła „osobistą i refleksyjną” wizytę w obozie, w której towarzyszył jej mąż, książę Filip.
Ośrodek dokumentacji i muzeum można teraz również odwiedzić w tym miejscu.
Źródła: U.S. Holocaust Memorial Museum;
Encyclopedia Britannica;
Simon Wiesenthal Center Multimedia Learning Center Online;
Georgia Tech Library;
United States Holocaust Memorial Museum;
„Rebirth after the Holocaust: The Bergen-Belsen Displaced Persons Camp, 1945-1950”;
Renee Ghert-Zand, „At Bergen-Belsen, where tens of thousands perished… and others began their lives”, Times of Israel, (April 27, 2015).
Chana, Jas. „Królowa odwiedza Bergen-Belsen”, Tablet, (30 czerwca 2015)