Heading

Głowa Orfeusza, z obrazu Gustave’a Moreau z 1865 roku.

Orfeusz (grecki: Ορφεύς; wymowa: ohr'-fee-uhs) to postać z mitologii greckiej nazwana przez Pindara „minstrelem ojcem pieśni”. Jego imię nie występuje u Homera ani Hezjoda, choć znany był już w czasach Ibycusa (ok. 530 r. p.n.e.).

W korpusie poetyckim i mitycznym Orfeusz był bohaterskim (tj. półboskim) synem trackiego króla Oeagrusa i muzy Kalliope, pochodzenie to gwarantowało mu pewne nadludzkie zdolności i umiejętności. W szczególności opisywano go jako najwznioślejszego muzyka starożytności, którego niebiański głos mógł oczarować dzikie bestie, skłonić drzewa i skały do tańca, a nawet zmienić bieg rzek. Ponadto Apollodorus (i inni klasyczni mitografowie) opisują Orfeusza jako towarzysza żeglugi Jasona i Argonautów.

Kilka innych cech związanych z Orfeuszem (i z tajemną religią noszącą jego imię) sugeruje, że był on wróżbitą i jasnowidzem; praktykował sztuki magiczne, zwłaszcza astrologię; założył lub udostępnił wiele ważnych kultów, takich jak kult Apollina i trackiego boga Dionizosa; ustanowił mistyczne rytuały zarówno publiczne, jak i prywatne; oraz przepisał rytuały inicjacyjne i oczyszczające.

Mitologia

Pochodzenie i wczesne życie

W mitycznych relacjach opisujących pochodzenie Orfeusza brakuje zgody co do rodziców muzycznego bohatera. Podczas gdy większość sugeruje, że jego ojcem był Oeagrus (król Tracji), a matką muza Kalliope, istnieje wiele alternatywnych wersji. Najbardziej znaczące jest to, że czasami jest on postrzegany jako syn Apollina i Kalliope lub śmiertelnej kobiety – co jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę ich wzajemną sprawność w sztukach performatywnych.

Wyprawa argonautyczna

Pomimo jego reputacji zniewieściałego muzyka, jedną z najwcześniejszych mitycznych sag, w których pojawia się Orfeusz, jest ta o członku załogi wyprawy Jasona po złote runo. W niektórych wersjach centaur Chiron tajemniczo ostrzega przywódcę Argonautów, że ich wyprawa zakończy się sukcesem tylko wtedy, gdy pomoże im muzykalny młodzieniec. Choć początkowo wydaje się, że tak kulturalna osoba nie będzie zbyt pomocna w wyprawie przez ocean, mistycznie skuteczna muzyka Orfeusza niejednokrotnie przychodzi grupie z pomocą:

To jego muzyką zwodowano statek Argo; gdy bohaterowie przez pewien czas ulegali urokowi kobiet z Lemnos, które zabijały ich mężów, to właśnie Orfeusz swoimi marsowymi nutami przywoływał ich do służby; To przez jego grę Symplegadae, czyli zderzające się skały w Hellesponcie, zostały umocowane na swoich miejscach; same Syreny straciły swą moc wabienia ludzi na zgubę, gdyż muzyka Orfeusza była słodsza; wreszcie sam smok, który strzegł złotego runa, został przez niego uśpiony.

Śmierć Eurydyki

Orfeusz i Eurydyka, autor: Federigo Cervelli

Bez wątpienia najsłynniejsza opowieść o Orfeuszu dotyczy jego zgubnej miłości do żony Eurydyki. Podczas ślubu młodej pary, urodziwy most jest ścigany przez Aristaeusa (syna Apolla), który po pijanemu pragnie się z nią przespać. W panice Eurydyka nie uważa na krok i niechcący przebiega przez gniazdo węży, które śmiertelnie ją zatruwają. Zamyślony nad sobą bohater muzyczny zaczął grać tak słodko-gorzkie pieśni, że zapłakały wszystkie nimfy i bogowie. Za ich radą Orfeusz udał się do podziemi, by swoją muzyką zmiękczyć twarde serca Hadesa i Persefony, którzy zgodzili się, by Eurydyka wróciła z nim na ziemię pod jednym warunkiem: miał iść przed nią i nie oglądać się za siebie, dopóki nie dotrą do górnego świata. Gdy wracał, każdy krok był bardziej niepewny niż poprzedni, gdyż z niepokojem zaczął wątpić w wiarygodność Króla Podziemi&mash;być może jego pozornie życzliwa oferta była po prostu okrutnym podstępem! W swoim niepokoju Orfeusz złamał obietnicę i odwrócił się, tylko po to, by zobaczyć cień swojej żony pochłonięty przez ciemność podziemnego świata, nigdy więcej go nie widząc.

Dokładne pochodzenie tej opowieści jest niepewne. Niektóre elementy, takie jak próba napaści seksualnej przez Arystotelesa, zostały dodane później (w tym przypadku przez Wergiliusza), ale podstawowe „fakty” tej historii mają znacznie większą starożytność. Na przykład Platon sugeruje, że piekielni bogowie jedynie „przedstawili mu objawienie” Eurydyki, a jego słabość wynikała bezpośrednio z jego charakteru (jako muzyka).

Ten mitologiczny trop (zejście do podziemi) znajduje paralele w opowieściach z różnych systemów mitycznych na świecie: japoński mit o Izanagi i Izanami, akadyjsko-sumeryjski mit o zejściu Inanny do podziemi, czy majański mit o Ix Chel i Itzamna. Motyw „nie oglądania się za siebie” znajduje odzwierciedlenie w historii żony Lota, podczas ich ucieczki z Sodomy. Bardziej bezpośrednio, historia Orfeusza jest podobna do starożytnych greckich opowieści o pojmaniu Persefony z rąk Hadesa i podobnych historii przedstawiających Adonisa trzymanego w niewoli w podziemnym świecie.

Śmierć

Albrecht Dürer wyobraził sobie śmierć Orfeusza w tym rysunku piórkiem i tuszem, 1494 (Kunsthalle, Hamburg)

Nimfy odnajdujące głowę Orfeusza, John William Waterhouse

Nieprzyjemna śmierć Orfeusza (zostaje rozerwany przez Maenady (krucze wyznawczynie Dionizosa) jest kolejną popularną opowieścią w mitycznych relacjach o bogu muzyki. Mniej pewne są dokładne motywy, jakimi kierowały się te kobiety, dokonując ręcznego rozczłonkowania młodzieńca, choć w zachowanych materiałach podkreśla się zwykle jedną z dwóch motywacji: po pierwsze, Menady poczuły się urażone, gdy Orfeusz postanowił dobrowolnie powstrzymać się od stosunków heteroseksualnych po śmierci ukochanej; po drugie, uważały, że w jakiś sposób obraził on Dionizosa. Każda z tych kwestii zostanie (pokrótce) omówiona poniżej.

Według niektórych wersji historii (zwłaszcza Owidiusza) Orfeusz po śmierci Eurydyki wyrzekł się miłości do kobiet i brał sobie za kochanki wyłącznie młodzieńców płci męskiej; w istocie to on miał być tym, który wprowadził pederastię wśród Traków, ucząc ich „kochać młode w kwiecie ich młodości”. Ten nieoczekiwany zwrot w relacji Owidiusza podsumowuje Bakowski:

W ciągu kilku krótkich linijek Orfeusz przeszedł od tragicznego kochanka Eurydyki do trywialnego pederasty, godnego włączenia do Musa Puerilis Strato. Nagłe przeniesienie energii seksualnej na mężczyznę, wstręt do kobiety, całkowite zapomnienie o Eurydyce, o której nie będzie już mowy przez jakieś siedemset wersów, gdy Orfeusz koncertuje na tematy pederastyczne i mizoginiczne, jest wymowne i skłania do bliższego przyjrzenia się Owidiuszowej ocenie greckiej miłości. iektórzy uczeni sugerują, że epizod ten został włączony przede wszystkim po to, by Owidiusz mógł przedstawić krytykę patriarchalnych, jednostronnych związków między mężczyznami i chłopcami w kulturze helleńskiej. Niezależnie od tego, Owidiusz opisuje, jak trackie Menady, wyznawczynie Dionizosa, rozgniewane tym, że Orfeusz odrzucił je na rzecz „czułych chłopców”, najpierw rzucały w niego kijami i kamieniami, gdy grał, choć jego muzyka była tak piękna, że nawet kamienie i gałęzie nie chciały go uderzyć. Rozwścieczone Menady rozerwały go na strzępy podczas szału swych bachicznych orgii.

Odwrotnie, zgodnie z późnoantycznym streszczeniem zaginionej sztuki Ajschylosa „Bassarydzi”, Orfeusz pod koniec życia pogardzał kultem wszystkich bogów z wyjątkiem słońca, które nazywał Apollem. Pewnego ranka udał się do wyroczni Dionizosa, by o świcie pozdrowić swego boga, lecz został rozszarpany na śmierć przez trackich maenadów za to, że nie oddał czci swemu poprzedniemu patronowi, Dionizosowi.

Niezależnie od przyczyny jego zgonu, maenadowie przystąpili do wrzucenia doczesnych szczątków niebiańskiego muzyka do pobliskiej rzeki. Jego głowa, wciąż śpiewająca żałobne pieśni, spłynęła po wartkim nurcie Hebrus do brzegu Morza Śródziemnego. Tam wiatr i fale zaniosły go na Lesbos, gdzie mieszkańcy pochowali jego głowę, a na jego cześć wzniesiono świątynię; tam jego wyrocznia prorokowała, dopóki nie uciszył jej Apollo. Muzy zebrały fragmenty jego ciała i pochowały je na Leibethrze (pod Olimpem), gdzie nad jego grobem śpiewały słowiki. Jego dusza powróciła do podziemi, gdzie połączyła się z ukochaną Eurydyką.

Misteria orfickie

Orfeusz z lirą i w otoczeniu bestii, Muzeum Chrześcijańsko-Bizantyjskie, Ateny

Oprócz tej wyjątkowej roli w mitologii greckiej, postać Orfeusza była również centralnym elementem religii misteryjnej (szczególnie w tym, co nazywano tradycją orficką). Orfeuszowi, podobnie jak Dionizosowi i Demeter, przypisywano cudowny powrót ze świata zmarłych, co zdawało się zawładnąć religijną wyobraźnią Hellenów. Z tego powodu uznano go za założyciela sekty i przypisywano mu liczne mistyczno-teologiczne poematy (wykorzystywane w liturgii). Z tej rozległej literatury zachowały się w całości tylko dwa przykłady: zbiór hymnów skomponowanych w II lub III w. p.n.e. oraz Argonautica Orphica skomponowana gdzieś między IV a VI w. p.n.e. Wcześniejsza literatura orficka, która może pochodzić nawet z VI w. p.n.e., przetrwała jedynie we fragmentach na papirusach, przetrwała jedynie we fragmentach papirusów lub w cytatach.

Oprócz tego, że służyła jako magazyn danych mitologicznych, podobnie jak Teogonia Hezjoda, poezja orficka była recytowana podczas obrzędów misteryjnych i oczyszczających. Platon w szczególności opowiada o klasie wędrownych żebraków-kapłanów, którzy oferowali bogaczom oczyszczenie, objuczeni książkami Orfeusza i Musaeusa. Ci, którzy byli szczególnie oddani tym kultom, często praktykowali wegetarianizm, wstrzymywali się od seksu i powstrzymywali się od jedzenia jajek i fasoli – co stało się znane jako Orphikos bios, czyli „orficki sposób życia”.

Papirus z Derveni, znaleziony w Derveni, Macedonia, w 1962 roku, zawiera traktat filozoficzny, który jest alegorycznym komentarzem do orfickiego poematu w heksametrach, teogonii dotyczącej narodzin bogów, powstałej w kręgu filozofa Anaksagorasa, napisanej w drugiej połowie V wieku p.n.e. Fragmenty papirusu z Derveni, który jest alegorycznym komentarzem do orfickiego poematu w heksametrach, teogonii dotyczącej narodzin bogów, powstałej w kręgu filozofa Anaksagorasa, napisanej w drugiej połowie V wieku p.n.e.C.E. Fragmenty poematu są cytowane, co czyni go „najważniejszym nowym dowodem na temat greckiej filozofii i religii, jaki wyszedł na światło dzienne od czasów renesansu”. Papirus datowany jest na około 340 r. p.n.e., za panowania Filipa II Macedońskiego, co czyni go najstarszym zachowanym manuskryptem w Europie.

Osiemnastowieczny historyk William Mitford napisał, że najwcześniejsza forma wyższej i spójnej religii starożytnych Greków przejawiała się w poematach orfickich, argumentując:

Ale bardzo wcześni mieszkańcy Grecji mieli religię znacznie mniej zdegenerowaną od pierwotnej czystości. Dla tego ciekawego i interesującego faktu pozostają obfite świadectwa. Występują one w tych poematach, o niepewnym pochodzeniu i niepewnej dacie, ale bezsprzecznie o wielkiej starożytności, które nazywane są poematami Orfeusza lub raczej poematami orfickimi; i znajdują się one rozproszone wśród pism filozofów i historyków.”

Podobnie W. K. C. Guthrie uważał, że Orfeusz był założycielem religii misteryjnych i pierwszym, który objawił ludziom znaczenie obrzędów inicjacyjnych:

„Jako założyciel religii misteryjnych, Orfeusz był pierwszym, który objawił ludziom znaczenie obrzędów inicjacyjnych (teletai). Czytamy o tym zarówno u Platona, jak i Arystofanesa (Arystofanes, Żaby, 1032; Platon, Republika, 364e, fragment, który sugeruje, że autorytet literacki został zmuszony do wzięcia odpowiedzialności za rytuały.” Dalej Guthrie pisze o „…urokach i zaklęciach Orfeusza, o których możemy przeczytać również już w V wieku p.n.e. Naszym autorytetem jest Eurypides, Alcestis (odwołujący się do Uroku Trackich Tablic) oraz w Cyklopach, zaklęcie Orfeusza”.

Postklasyczny Orfeusz

Legenda o Orfeuszu pozostała popularnym tematem dla pisarzy, artystów, muzyków i filmowców, inspirując poezję, powieści, kompozycje muzyczne, sztukę wizualną, animację i filmy.

Notatki

• Apollodorus. Bogowie & Bohaterowie Greków. Translated and with an Introduction and Notes by Michael Simpson. Amherst, MA: University of Massachusetts Press, 1977. ISBN 0-87023-205-3
• Bernabé, Albertus (ed.). Orphicorum et Orphicis similium testimonia et fragmenta. Poetae Epici Graeci. Pars II. Fasc. 1. Bibliotheca Teubneriana, München/Leipzig: K.G. Saur, 2004. ISBN 3-598-71707-5
• Bowra, C.M. „Orpheus and Eurydice.” The Classical Quarterly (New Series). Vol. 2, No. 3/4. (Jul. – Oct., 1952). 113-126.
• Gantz, Timothy. Early Greek Myth: A Guide to Literary and Artistic Sources. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1993. ISBN 080184410X
• Godwin, William. The Pantheon. New York: Garland Pub, 1984. ISBN 0824035607
• Guthrie, W. K. C. Orpheus and Greek Religion: a Study of the Orphic Movement. London: Methuen, 1952.
• Makowski, John F. „Bisexual Orpheus: Pederasty and Parody in Ovid.” The Classical Journal. Vol. 92, No. 1. (Oct. – Nov., 1996). 25-38.
• Marlow, A.N. „Orpheus in Ancient Literature.” Music & Letters. Vol. 35, No. 4. (Oct., 1954). 361-369.
• Moore, Clifford H. Religious Thought of the Greeks. Kessinger Publishing, 2003. ISBN 0766151301.
• Nilsson, Martin P. Greek Popular Religion. New York: Columbia University Press, 1940. Dostępny również online na sacred-texts.com Retrieved June 11, 2008.
• Powell, Barry B. Classical Myth, 2nd ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 1998. ISBN 0-13-716714-8
• Price, Simon. Religions of the Ancient Greeks. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-38867-8
• Robbins, Emmet. „Famous Orpheus” w John Warden’s Orpheus: the metamorphoses of a myth. Toronto: University of Toronto Press, 1982. ISBN 0802055184
• Rohde, Erwin. „The Orphics” w Psyche: The Cult of Souls and Belief in Immortality among the Greeks. Chicago: Ares, 1987. ISBN 0890054770
• Rose, H.J. A Handbook of Greek Mythology. New York: E. P. Dutton & Co., 1959. ISBN 0-525-47041-7
• Ruck, Carl A.P. and Daniel Staples. The World of Classical Myth. Durham, NC: Carolina Academic Press, 1994. ISBN 0-89089-575-9
• Smith, William. „Orpheus.” Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 1870. Dostępny online na ancientlibrary.com Retrieved June 11, 2008.
• Taylor, Thomas (trans.). The Mystical Hymns of Orpheus. Accessible online at sacred-texts.com Retrieved June 11, 2008.
• West, Martin Litchfield. The Orphic Poems. Oxford: Clarendon Press; New York: Oxford University Press, 1983. ISBN 0198148542

All links retrieved January 4, 2019.

• The Orphic Hymns translated by Thomas Taylor