Jedną z bardziej powszechnie przyjętych definicji rodzimych użytkowników języka jest to, że urodzili się oni w danym kraju (i) wychowali się, aby mówić w języku tego kraju w krytycznym okresie swojego rozwoju. Osoba kwalifikuje się jako „native speaker” danego języka, jeśli urodziła się i była zanurzona w tym języku w młodości, w rodzinie, w której dorośli mieli podobne doświadczenia językowe jak dziecko. Native speakerzy są uważani za autorytet w danym języku ze względu na ich naturalny proces przyswajania języka, w przeciwieństwie do osób, które nauczyły się go w późniejszym okresie życia. Osiąga się to poprzez osobistą interakcję z językiem i jego użytkownikami. Native speakerzy niekoniecznie znają wszystkie reguły gramatyczne języka, ale mają dobrą „intuicję” tych reguł dzięki swojemu doświadczeniu z językiem.
Określenie „język ojczysty”, w powszechnym użyciu, jest uważane za nieprecyzyjne i podlega różnym interpretacjom, które są stronnicze językowo, szczególnie w odniesieniu do dzieci dwujęzycznych z mniejszości etnicznych. Wielu badaczy podawało definicje „języka ojczystego” w oparciu o powszechne użycie, emocjonalny stosunek mówiącego do języka, a nawet jego dominację w stosunku do środowiska. Jednak wszystkim tym trzem kryteriom brakuje precyzji. Dla wielu dzieci, których język ojczysty różni się od języka otoczenia („oficjalnego”), jest kwestią sporną, który język jest ich „językiem ojczystym”.
Definicja „języka ojczystego „Edycja
- Na podstawie pochodzenia: język(i), którego nauczył(a) się jako pierwszego (język(i), w którym nawiązał(a) pierwsze długotrwałe kontakty werbalne).
- Na podstawie identyfikacji wewnętrznej: język (języki), z którym/którymi dana osoba się identyfikuje jako jego użytkownik;
- Na podstawie identyfikacji zewnętrznej: język (języki), z którym/którymi dana osoba jest identyfikowana przez innych jako jego użytkownik.
- Na podstawie kompetencji: język(i), który(e) osoba zna najlepiej.
- Na podstawie funkcji: język(i), którego(ych) osoba używa najczęściej.
W niektórych krajach, takich jak Kenia, Indie i różne kraje Azji Wschodniej i Środkowej, „język ojczysty” lub „język ojczysty” jest używany w celu wskazania języka grupy etnicznej zarówno w języku potocznym, jak i dziennikarskim („Nie mam za co przepraszać, że nie nauczyłem się języka ojczystego”), a nie pierwszego języka. Również w Singapurze „język ojczysty” odnosi się do języka danej grupy etnicznej bez względu na rzeczywistą biegłość, a „pierwszy język” odnosi się do języka angielskiego, który powstał na wyspie w czasach Imperium Brytyjskiego i jest lingua franca dla większości Singapurczyków po odzyskaniu niepodległości ze względu na jego użycie jako języka wykładowego w szkołach rządowych i jako języka roboczego.
W kontekście spisów ludności przeprowadzanych na ludności kanadyjskiej, Statistics Canada definiuje język ojczysty jako „pierwszy język, którego nauczono się w domu w dzieciństwie i który jest nadal rozumiany przez daną osobę w czasie spisu”. Dotyczy to zarówno małych dzieci imigrantów, których rodziny przeniosły się do nowego środowiska językowego, jak i osób, które nauczyły się języka ojczystego jako małe dzieci w domu (a nie języka większości społeczności), a które mogły utracić, częściowo lub całkowicie, język, którego nauczyły się jako pierwszego (patrz: zanik języka). Według Ivana Illicha termin „język ojczysty” został po raz pierwszy użyty przez katolickich mnichów dla określenia szczególnego języka, którego używali zamiast łaciny, gdy „przemawiali z ambony”. Oznacza to, że „święta matka Kościół” wprowadziła ten termin, a kolonie odziedziczyły go po chrześcijaństwie w ramach kolonializmu. J. R. R. Tolkien, w swoim wykładzie „English and Welsh” z 1955 roku, odróżnia „język ojczysty” od „języka w kołysce”. Ten drugi to język, którego uczymy się we wczesnym dzieciństwie, natomiast nasz prawdziwy „język ojczysty” może być inny, być może zdeterminowany przez odziedziczony gust językowy, a w późniejszym życiu może być odkryty przez silne emocjonalne przywiązanie do konkretnego dialektu (Tolkien osobiście przyznał się do takiego przywiązania, szczególnie do Middle English z West Midlands).
Dzieci wychowywane w więcej niż jednym języku mogą mieć więcej niż jeden język ojczysty, być dwu- lub wielojęzyczne. Natomiast drugi język to każdy język, którym posługuje się osoba inna niż jej pierwszy język.