Heading

Widzieliśmy teraz, że kategoryzacja społeczna występuje zawsze wtedy, gdy myślimy o innych w kategoriach przynależności do danej kategorii, a nie na podstawie innych, bardziej osobistych informacji o jednostce. Zobaczyliśmy też, że kategoryzacja społeczna może mieć wiele negatywnych konsekwencji dla ludzi, którzy są obiektem naszych stereotypów. Ale kategoryzacja społeczna staje się jeszcze ważniejsza i ma jeszcze silniejszy wpływ na nasze reakcje na innych, kiedy kategoryzacja staje się bardziej emocjonalnie angażująca, a zwłaszcza kiedy kategoryzacja obejmuje kategoryzację na lubiane grupy wewnętrzne i potencjalnie nielubiane grupy zewnętrzne (Amodio & Devine, 2006).

Ponieważ nasi przodkowie żyli w małych grupach społecznych, które często popadały w konflikt z innymi grupami, ewolucyjnie funkcjonalne było dla nich postrzeganie członków innych grup jako odmiennych i potencjalnie niebezpiecznych (Brewer & Caporael, 2006; Navarrete, Kurzban, Fessler, & Kirkpatrick, 2004). Rozróżnianie między „nami” a „nimi” prawdopodobnie pomogło nam zachować bezpieczeństwo i wolność od chorób, a w rezultacie ludzki mózg stał się bardzo wydajny w dokonywaniu tych rozróżnień (Mahajan i in., 2011; Phelps i in., 2000; Van Vugt & Schaller, 2008; Zaraté, Stoever, MacLin, & Arms-Chavez, 2008). Problem polega na tym, że te naturalnie występujące tendencje mogą prowadzić nas do preferowania ludzi, którzy są tacy jak my, a w niektórych przypadkach nawet do niesprawiedliwego odrzucania ludzi z grup zewnętrznych.

Liking „Us” More Than „Them”: Ingroup Favoritism

W swoich ważnych badaniach nad postrzeganiem grup, Henri Tajfel i jego współpracownicy (Tajfel, Billig, Bundy, & Flament, 1971) pokazali jak niesamowicie potężna jest rola troski o siebie w postrzeganiu grup. Odkrył on, że sam podział ludzi na arbitralne grupy wywołuje faworyzowanie wewnątrzgrupowe – tendencję do reagowania bardziej pozytywnie na ludzi z naszych grup wewnętrznych niż na ludzi z grup zewnętrznych.

W badaniach Tajfela małe grupy uczniów szkół średnich przychodziły do jego laboratorium w celu przeprowadzenia badań rzekomo dotyczących „gustów artystycznych”. Uczniom pokazano najpierw serię obrazów dwóch współczesnych artystów, Paula Klee i Wassily’ego Kandinsky’ego. Rzekomo na podstawie ich preferencji co do każdego obrazu, uczniowie zostali podzieleni na dwie grupy (nazwano je grupą X i grupą Y). Każdemu chłopcu powiedziano, do której grupy został przydzielony i że różni chłopcy zostali przydzieleni do różnych grup. Żadnemu z nich nie powiedziano jednak, do jakiej grupy należą pozostali chłopcy.

Chłopcy mieli następnie możliwość przydzielania punktów innym chłopcom ze swojej grupy i chłopcom z drugiej grupy (ale nigdy sobie) za pomocą serii macierzy wypłat, takich jak te pokazane na rysunku 11.8. Wykresy te dzieliły daną liczbę nagród między dwóch chłopców, a chłopcy sądzili, że nagrody zostaną wykorzystane do określenia, ile każdy z nich otrzyma za swój udział. W niektórych przypadkach podział dokonywał się między dwóch chłopców z własnej grupy (ingroup), w innych – między dwóch chłopców przydzielonych do innej grupy (outgroup), a jeszcze w innych – między chłopca z ingroup i chłopca z outgroup. Tajfel badał następnie cele, które chłopcy wykorzystywali przy podziale punktów.

Porównanie wyborów chłopców w różnych matrycach wykazało, że przydzielali oni punkty między dwóch chłopców z grupy wewnętrznej lub między dwóch chłopców z grupy zewnętrznej w sposób zasadniczo sprawiedliwy, tak że każdy chłopiec otrzymywał taką samą ilość. Sprawiedliwość nie była jednak dominującym podejściem przy podziale punktów między ingroup i outgroup. W tym przypadku zamiast sprawiedliwości chłopcy wykazywali faworyzowanie wewnątrzgrupowe, czyli przyznawali więcej punktów innym członkom własnej grupy w stosunku do chłopców z grupy przeciwnej. Na przykład, chłopcy mogli przyznać 8 punktów chłopcu z grupy wewnętrznej i tylko 3 punkty chłopcu z grupy zewnętrznej, mimo że matryca zawierała również opcję wyboru, w której mogli przyznać chłopcom z grupy wewnętrznej i zewnętrznej po 13 punktów. Krótko mówiąc, chłopcy woleli maksymalizować zyski innych chłopców z własnej grupy w porównaniu z chłopcami z grupy zewnętrznej, nawet jeśli oznaczało to przyznanie członkom własnej grupy mniejszej liczby punktów, niż mogliby otrzymać w innym przypadku.

Najbardziej uderzającą częścią wyników Tajfela jest to, że faworyzowanie wewnątrzgrupowe wystąpiło na podstawie tak arbitralnych i nieistotnych grup. W rzeczywistości, faworyzowanie grupowe występuje nawet wtedy, gdy przypisanie do grup zależy od tak trywialnych rzeczy, jak to, czy ludzie „przeceniają” lub „nie doceniają” liczby kropek wyświetlanych na ekranie, lub na podstawie całkowicie losowego rzutu monetą (Billig & Tajfel, 1973; Locksley, Ortiz, & Hepburn, 1980). Badania Tajfela, jak również inne badania wykazujące faworyzowanie grup, stanowią potężną demonstrację bardzo ważnego społecznego procesu psychologicznego: grupy istnieją po prostu dlatego, że jednostki postrzegają te grupy jako istniejące. Nawet w przypadku, gdy tak naprawdę nie ma żadnej grupy (przynajmniej żadnej znaczącej grupy w jakimkolwiek realnym sensie), nadal postrzegamy grupy i nadal wykazujemy faworyzowanie grup.

Wyniki faworyzowania wewnątrzgrupowego

Tendencja do faworyzowania wewnątrzgrupowego rozwija się szybko u małych dzieci, wzrastając do około szóstego roku życia, i prawie natychmiast zaczyna wpływać na ich zachowanie (Aboud, 2003; Aboud & Amato, 2001). Małe dzieci wykazują większą sympatię do rówieśników własnej płci i rasy, a po ukończeniu trzeciego roku życia zazwyczaj bawią się z innymi osobami tej samej płci. Istnieje też norma, że powinniśmy faworyzować nasze wewnętrzne grupy: ludzie lubią osoby, które wyrażają faworyzowanie wewnątrzgrupowe, bardziej niż te, które są bardziej egalitarne (Castelli & Carraro, 2010). Co zadziwiające, nawet niemowlęta w wieku zaledwie dziewięciu miesięcy preferują tych, którzy traktują podobnych do siebie innych dobrze, a niepodobnych do siebie źle (Hamlin, Mahajan, Liberman, & Wynn, 2013). Ingroup favoritism is found for many different types of social groups, in many different settings, on many different dimensions, and in many different cultures (Bennett et al., 2004; Pinter & Greenwald, 2011). Faworyzowanie ingrupy występuje również w ocenach cech, np. członkowie ingrupy są oceniani jako posiadający więcej pozytywnych cech niż członkowie outgrupy (Hewstone, 1990). Ludzie przypisują sobie również zasługi za sukcesy innych członków ingrupy, zapamiętują więcej pozytywnych niż negatywnych informacji o ingrupie, są bardziej krytyczni wobec osiągnięć członków outgrupy niż ingrupy i wierzą, że ich własne grupy są mniej uprzedzone niż outgrupy (Shelton & Richeson, 2005).

Ludzie mówią też inaczej o swoich grupach wewnętrznych niż o swoich grupach zewnętrznych, opisując grupę wewnętrzną i jej członków jako posiadających szerokie pozytywne cechy („Jesteśmy hojni i przyjaźni”), ale opisują negatywne zachowania w grupie w kategoriach konkretnych zachowań pojedynczych członków grupy („Członek naszej grupy, Bill, uderzył kogoś”) (Maass & Arcuri, 1996; Maass, Ceccarielli, & Rudin, 1996; von Hippel, Sekaquaptewa, & Vargas, 1997). Działania te pozwalają nam rozpowszechniać pozytywne cechy wśród wszystkich członków naszej grupy wewnętrznej, ale rezerwować negatywne aspekty dla poszczególnych członków grupy, chroniąc w ten sposób wizerunek grupy.

Ludzie dokonują również atrybucji cech w sposób, który przynosi korzyści ich grupom wewnętrznym, tak samo jak dokonują atrybucji cech, które przynoszą korzyści im samym. Jak widzieliśmy w rozdziale 5, ta ogólna tendencja, znana jako tendencja służenia grupie (lub ostateczny błąd atrybucji), powoduje, że każda z konkurujących ze sobą grup postrzega drugą grupę skrajnie i nierealistycznie negatywnie (Hewstone, 1990). Kiedy członek grupy wewnętrznej angażuje się w pozytywne zachowanie, mamy tendencję do postrzegania go jako stabilnej wewnętrznej cechy grupy jako całości. Podobnie, negatywne zachowania ze strony outgrupy są postrzegane jako spowodowane przez stabilne negatywne cechy grupy. Z drugiej strony, negatywne zachowania ze strony ingrupy i pozytywne zachowania ze strony outgrupy są bardziej prawdopodobne do zobaczenia jako spowodowane przez tymczasowe zmienne sytuacyjne lub przez zachowania konkretnych jednostek i są mniej prawdopodobne do przypisania grupie.

Faworyzm wewnątrzgrupowy ma wiele przyczyn

Faworyzm wewnątrzgrupowy ma wiele przyczyn. Po pierwsze, jest naturalną częścią kategoryzacji społecznej; kategoryzujemy na grupy wewnętrzne i zewnętrzne, ponieważ pomaga nam to uprościć i ustrukturyzować nasze środowisko. Łatwo jest, a może nawet naturalnie, wierzyć w prostą ideę, że „jesteśmy lepsi od nich”. Ludzie, którzy zgłaszają, że mają silną potrzebę upraszczania swojego środowiska, wykazują również większe faworyzowanie wewnątrzgrupowe (Stangor & Leary, 2006).

Faworyzowanie wewnątrzgrupowe występuje również przynajmniej częściowo dlatego, że należymy do grupy wewnętrznej, a nie zewnętrznej (Cadinu & Rothbart, 1996). Lubimy ludzi, którzy są do nas podobni i postrzegamy innych członków ingrupy jako podobnych do nas. Prowadzi to również do faworyzowania innych członków naszej ingrupy, zwłaszcza gdy potrafimy ich wyraźnie odróżnić od członków outgrup. Możemy również preferować grupy wewnętrzne, ponieważ są one nam bardziej znane (Zebrowitz, Bronstad, & Lee, 2007).

Ale najważniejszą determinantą faworyzowania grup wewnętrznych jest zwykłe samouwielbienie. Chcemy czuć się dobrze sami ze sobą, a pozytywne postrzeganie naszych grup wewnętrznych pomaga nam to osiągnąć (Brewer, 1979). Bycie członkiem grupy, która ma pozytywne cechy, dostarcza nam poczucia tożsamości społecznej – pozytywnej samooceny, którą uzyskujemy dzięki przynależności do grupy. Kiedy możemy zidentyfikować się jako członek znaczącej grupy społecznej (nawet jeśli jest to grupa stosunkowo trywialna), czujemy się lepiej sami ze sobą.

Jesteśmy szczególnie skłonni do faworyzowania grupy wewnętrznej, kiedy jesteśmy zagrożeni lub w inny sposób obawiamy się o nasze wyobrażenie o sobie (Maner i in., 2005; Solomon, Greenberg, & Pyszczynski, 2000). Ludzie wyrażają wyższą samoocenę po tym, jak otrzymali możliwość derogowania grup zewnętrznych, co sugeruje, że faworyzowanie wewnątrzgrupowe rzeczywiście sprawia, że czujemy się dobrze (Lemyre & Smith, 1985; Rubin & Hewstone, 1998). Ponadto, gdy jednostki czują, że wartość ich grupy wewnętrznej jest zagrożona, reagują tak, jakby próbowały odzyskać własną wartość – wyrażając bardziej pozytywne postawy wobec grup wewnętrznych i bardziej negatywne wobec grup zewnętrznych (Branscombe, Wann, Noel, & Coleman, 1993; Spears, Doosje, & Ellemers, 1997). Fein i Spencer (1997) odkryli, że uczestnicy wyrażali mniej uprzedzeń po tym, jak otrzymali możliwość potwierdzenia i uwypuklenia ważnej i pozytywnej części własnej koncepcji siebie. Krótko mówiąc, kiedy nasza grupa wydaje się być dobra, czujemy się dobrze; kiedy nasza grupa wydaje się być zła, czujemy się źle.

W niektórych przypadkach możemy czuć się dobrze w związku z przynależnością do grupy, nawet jeśli nasze indywidualne wyniki nie są tak pozytywne. Schmitt, Silvia i Branscombe (2000) zlecili grupom studentek wykonanie zadania z zakresu kreatywności, a następnie przekazali im informację zwrotną wskazującą, że choć one same wypadły bardzo słabo, to inna kobieta w ich grupie wypadła bardzo dobrze. Co więcej, w niektórych warunkach eksperymentalnych kobietom powiedziano, że badanie porównuje wyniki mężczyzn i kobiet (co miało na celu zwiększenie kategoryzacji według płci). W tych warunkach, zamiast zasmucać się porównaniem w górę z inną kobietą, uczestnicy wykorzystywali udane wyniki innej kobiety, aby czuć się dobrze z samymi sobą, jako kobietami.

Gdy faworyzowanie grupy nie występuje

Mimo, że ludzie mają ogólną tendencję do okazywania faworyzowania grupy, istnieją przynajmniej niektóre przypadki, w których to nie występuje. Jedną z sytuacji, w których faworyzowanie wewnątrzgrupowe jest mało prawdopodobne, jest sytuacja, w której członkowie grupy wewnętrznej są wyraźnie gorsi od innych grup w jakimś ważnym wymiarze. Gracze z drużyny baseballowej, która nie wygrała ani jednego meczu przez cały sezon, raczej nie mogą czuć się dobrze jako drużyna i są zmuszeni przyznać, że grupy zewnętrzne są lepsze, przynajmniej jeśli chodzi o grę w baseball. Członkowie grup o niskim statusie wykazują mniej faworyzowania wewnątrzgrupowego niż członkowie grup o wysokim statusie i mogą nawet wykazywać faworyzowanie zewnątrzgrupowe, w którym przyznają, że inne grupy są lepsze od nich (Clark & Clark, 1947).

Inny przypadek, w którym ludzie oceniają innych członków grupy wewnętrznej bardzo negatywnie, występuje wtedy, gdy członek własnej grupy zachowuje się w sposób, który zagraża pozytywnemu wizerunkowi grupy wewnętrznej. Student, który zachowuje się w sposób nie przystający studentom uniwersytetu, lub kolega z zespołu, który nie docenia znaczenia zespołu, jest lekceważony przez innych członków grupy, często bardziej niż to samo zachowanie członka outgroup. Silna dewaluacja członków grupy, którzy zagrażają pozytywnemu wizerunkowi i tożsamości grupy, znana jest jako efekt czarnej owcy (Pinto, Marques, Levine, & Abrams, 2010).

Kulturowe i osobowościowe determinanty faworyzowania grup

Do tej pory uważaliśmy faworyzowanie grup za naturalną część codziennego życia. Ponieważ tendencja do faworyzowania wewnątrzgrupowego jest normalnym produktem ubocznym troski o siebie, większość ludzi preferuje swoje grupy wewnętrzne nad zewnętrznymi. A jednak nie wszyscy w równym stopniu faworyzują grupę wewnętrzną we wszystkich sytuacjach. Istnieje szereg indywidualnych różnic, które pozwalają przewidzieć uprzedzenia, a różnice te są szczególnie prawdopodobne w okolicznościach, w których pragnienie ochrony własnego „ja” staje się ważne (Guimond, Dambrun, Michinov, & Duarte, 2003).

Niektórzy ludzie są bardziej skłonni niż inni do okazywania przychylności wobec grup, ponieważ są szczególnie skłonni polegać na przynależności do grupy w celu stworzenia pozytywnej tożsamości społecznej. Te różnice w identyfikacji grupowej można zmierzyć za pomocą miar samoopisowych, takich jak Skala Zbiorowego Poczucia Własnej Wartości (Luhtanen & Crocker, 1992). Skala ta ocenia stopień, w jakim jednostka ceni swoje członkostwo w grupach w sposób publiczny i prywatny, a także stopień, w jakim zyskuje tożsamość społeczną dzięki tym grupom. Osoby, które uzyskują wyższe wyniki w skali, wykazują większą przychylność wobec grup w porównaniu z tymi, które uzyskują niższe wyniki (Stangor & Thompson, 2002). Skalę, za Luhtanenem i Crockerem (1992), przedstawiono w Tabeli 11.2.

Tabela 11.2 Skala Zbiorowego Poczucia Własnej Wartości

Członkostwo	Jestem godnym członkiem grup społecznych, do których należę.
	Czuję, że nie mam wiele do zaoferowania grupom społecznym, do których należę .
	Jestem chętnym do współpracy uczestnikiem grup społecznych, do których należę.
	Często czuję, że jestem nieczystym członkiem mojej grupy społecznej .
Private	Często żałuję, że należę do niektórych grup społecznych, do których należę
	Ogółem, cieszę się, że jestem członkiem grup społecznych, do których należę.
	Ogółem, często czuję, że grupy społeczne, których jestem członkiem, nie są wartościowe .
	Mam dobre samopoczucie w grupach społecznych, do których należę.
Public	Ogółem, moje grupy społeczne są uważane przez innych za dobre.
	Większość ludzi uważa moje grupy społeczne, średnio rzecz biorąc, za bardziej nieefektywne niż inne grupy społeczne .
	Ogólnie, inni szanują grupy społeczne, których jestem członkiem.
	Ogólnie, inni uważają, że grupy społeczne, których jestem członkiem są niegodne.
Tożsamość	Ogólnie, moje członkostwo w grupach ma bardzo mało wspólnego z tym, jak czuję się sam ze sobą.
	Grupy społeczne, do których należę, są ważnym odzwierciedleniem tego, kim jestem.
	Grupy społeczne, do których należę, są nieistotne w moim poczuciu tego, jaką jestem osobą .
	Ogólnie rzecz biorąc, przynależność do grup społecznych jest ważną częścią mojego obrazu siebie.
= Pozycja jest odwrócona przed przyznaniem punktów.

Kolejny wymiar osobowości, który odnosi się do pragnień ochrony i wzmacniania siebie i grupy wewnętrznej, a zatem odnosi się również do większego faworyzowania grupy wewnętrznej, a w niektórych przypadkach uprzedzeniami wobec grup zewnętrznych, jest wymiar osobowościowy autorytaryzmu (Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson, & Sanford, 1950; Altemeyer, 1988). Autorytaryzm jest wymiarem osobowości charakteryzującym ludzi, którzy wolą rzeczy proste niż złożone i którzy mają tendencję do wyznawania tradycyjnych i konwencjonalnych wartości. Autorytaryści faworyzują grupę po części dlatego, że mają potrzebę samowzmacniania się, a po części dlatego, że preferują prostotę i dlatego łatwo im myśleć prosto: „Wszyscy jesteśmy dobrzy, a oni wszyscy są mniej dobrzy”. Konserwatyści polityczni mają tendencję do wykazywania większego faworyzowania wewnątrzgrupowego niż liberałowie polityczni, być może dlatego, że ci pierwsi są bardziej zainteresowani ochroną wewnątrzgrupową przed zagrożeniami stwarzanymi przez innych (Jost, Glaser, Kruglanski, & Sulloway, 2003; Stangor & Leary, 2006).

Ludzie z silnymi celami w kierunku troski o innych wykazują mniej faworyzowania grupy i mniej uprzedzeń. Ludzie, dla których szczególnie ważne jest nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi i szanowanie ich – ci, którzy są bardziej skupieni na tolerancji i uczciwości wobec innych – są mniej faworyzujący wewnątrzgrupowo i bardziej pozytywnie nastawieni do członków grup innych niż ich własna. Pragnienie bycia sprawiedliwym i akceptowania innych może być oceniane za pomocą miar różnic indywidualnych, takich jak pragnienie kontrolowania swoich uprzedzeń (Plant & Devine, 1998) i humanizm (Katz & Hass, 1988).

Zorientowanie na dominację społeczną (SDO) jest zmienną osobowościową, która odnosi się do tendencji do dostrzegania i akceptowania nierówności między różnymi grupami (Pratto, Sidanius, Stallworth, & Malle, 1995). Osoby osiągające wysokie wyniki w miarach SDO wierzą, że istnieją i powinny istnieć różnice statusowe między grupami społecznymi, i nie uważają ich za coś złego. Osoby o wysokim SDO zgadzają się z takimi stwierdzeniami jak: „Niektóre grupy ludzi są po prostu gorsze od innych grup”, „Aby uzyskać to, czego się chce, czasami konieczne jest użycie siły wobec innych grup” oraz „To w porządku, jeśli niektóre grupy mają w życiu więcej szans niż inne”. Z kolei osoby o niskim poziomie SDO uważają, że wszystkie grupy mają względnie równy status i raczej nie zgadzają się z tymi stwierdzeniami. Osoby z wyższym wynikiem SDO wykazują również większe faworyzowanie grup wewnętrznych.

Stereotypowanie i uprzedzenia różnią się również w zależności od kultury. Spencer-Rodgers, Williams, Hamilton, Peng i Wang (2007) testowali hipotezę, że chińscy uczestnicy, ze względu na ich kolektywistyczną orientację, uznają grupy społeczne za ważniejsze niż Amerykanie (którzy są bardziej indywidualistyczni) i że w rezultacie będą bardziej skłonni do wnioskowania o cechach osobowości na podstawie przynależności do grupy – czyli do stereotypizacji. Potwierdzając tę hipotezę, odkryli, że chińscy uczestnicy silniej niż Amerykanie wnioskowali o cechach stereotypowych na podstawie przynależności celu do fikcyjnej grupy.