Chociaż nie są znane żadne szczegóły, to jednak można wyrobić sobie niejasny obraz niektórych rytuałów i praktyk religijnych poprzez interpretację zachowanych źródeł. Źródła te są niejednorodne, gdyż relacje pisane pochodzą z okresu późnego pogaństwa i pisane są w kontekście chrześcijańskim. Dlatego też trudno jest określić, czy dany rytuał był prywatny czy publiczny. Jedynym pogańskim sanktuarium, o którym istnieją szczegółowe informacje, jest wielka świątynia w Uppsali we współczesnej Szwecji, która została opisana przez niemieckiego kronikarza Adama z Bremy w czasach, gdy środkowa Szwecja była ostatnim ośrodkiem politycznym, w którym publicznie praktykowano norweskie pogaństwo.
Centra wiaryEdit
Reminiscencje tzw. ośrodków wielofunkcyjnych zostały odkryte w kilku miejscach w Skandynawii. W pobliżu Tissø archeolodzy odkopali kompleks składający się m.in. z centralnej hali miodów pitnych połączonej z ogrodzonym terenem, na którym znajdował się mniejszy budynek. Hala była prawdopodobnie związana z wielkimi festiwalami, a na ogrodzonym terenie znajdował się hörgr. Kompleks ten jest podobny do innych znalezionych w Skandynawii, takich jak Borg na Lofotach, Uppsala w Uppland, Uppåkra w Scanii, Gudme na Funen i Lejre w Zelandii. Od lat 70-tych odkrycia znacznie poszerzyły wiedzę o wierze publicznej. Wykopaliska wykazały, że duże budynki były używane zarówno do celów świeckich, jak i religijnych od 600 roku do epoki wikingów i średniowiecza. Takie struktury prawdopodobnie były zarówno ośrodkami religijnymi, jak i polityczno-gospodarczymi. Połączenie festiwali religijnych i rynków było wspólne dla większości kultur przez większą część historii, ponieważ społeczeństwo, w którym podróżowanie jest trudne, a komunikacja ograniczona, wykorzystuje takie okazje do załatwienia kilku spraw w tym samym czasie. Tak więc festiwale religijne były również czasem i miejscem załatwiania spraw, targów i rozpraw sądowych. Festiwale religijne muszą być postrzegane w świetle tych innych działań. W niektórych miejscach ten sam obszar był używany do tych festiwali od rzymskiej epoki żelaza aż do średniowiecza, podczas gdy w innych miejscach różne miejsca były używane po kolei. Wykopaliska kompleksu w Tissø wykazały, że rozwijał się on od VII wieku do X wieku. Najnowsze znaleziska pochodzą z lat 1020-1030, kiedy to wielka sala została rozebrana.
Lokalnie istniało kilka rodzajów świętych miejsc, zwykle oznaczonych przez granicę w postaci stałej kamiennej bariery lub tymczasowego ogrodzenia z gałęzi. W ten sposób powstawały miejsca święte, które rządziły się własnymi prawami, np. zakazem rozlewania krwi na świętej ziemi. Znaczenie tych świętych miejsc należy rozumieć w powiązaniu z wyobrażeniami kosmologicznymi, jakie mieli ludzie. Wiadomo, że różne rodzaje sił boskich były związane z różnymi miejscami i że istniały różne rytuały z nimi związane. Oprócz świętych gajów, teksty wspominają o świętych studniach oraz o składaniu ofiar przy strumieniach, górach, wodospadach, skałach i drzewach; mogły to być ofiary składane zarówno landvættir, jak i bogom, lub raczej nie bogom. Nie ma wzmianki o kulcie jötnar i nie wiadomo, czy istniały miejsca im poświęcone.
Źródła nie zgadzają się co do budynków wyznaniowych, więc istnieją różne opinie na temat ich formy i charakteru. Wydaje się jednak, że dla niektórych budowli przeznaczenie sakralne było drugorzędne. Języki germańskie w czasach przedchrześcijańskich nie posiadały słów, które bezpośrednio odpowiadałyby łacińskiemu templum, przodkowi współczesnego słowa świątynia. Dlatego od dawna dyskutuje się, czy w przedchrześcijańskiej Skandynawii istniały budynki przeznaczone wyłącznie do celów religijnych. Najprawdopodobniej w niektórych miejscach wznoszono budowle sakralne, gdyż słowa hörgr i hof występują w kilku nazwach miejscowości. Inne źródła sugerują, że czynności rytualne niekoniecznie ograniczały się do budynków religijnych. To, czy budowano „świątynie”, zależało prawdopodobnie od lokalnych zwyczajów i zasobów ekonomicznych. Hof czy hörgr nie musiały być związane z jednym z ośrodków wiary.
Innymi formami budowli wyznaniowych były hall i vé. Nazwy miejscowości zawierające słowo sal (hala) występują w kilku miejscach i jest możliwe, że słowo to było używane w odniesieniu do wielofunkcyjnych hal. Wcześniejsi badacze często tłumaczyli sal jako stodołę lub stajnię, co okazało się nieprecyzyjne. Bardziej prawdopodobne jest, że taka hala była długim domem z tylko jednym pomieszczeniem. Był to prestiżowy typ budynku używany na ucztach i podobnych spotkaniach towarzyskich w całym obszarze germańskim. W nazwach miejsc słowo sal jest najczęściej związane z Odynem, co wskazuje na związek z władzą polityczną. Stare nazwy miejscowości zawierające słowo sal mogą więc oznaczać, że kiedyś stała tam sala religijna. Inne słowo oznaczające halę, höll, było używane do opisania innego rodzaju budowli sakralnej, nie przeznaczonej do zamieszkania, ale przeznaczonej do specjalnych celów, takich jak organizowanie uczt. W legendzie o Beowulfie, Heorot jest tak nazwany. Jednak słowo höll nie występuje w nazwach miejsc i prawdopodobnie zostało zapożyczone do East Norse z niemieckiego lub angielskiego w późnym okresie.
Vé jest innym rodzajem świętego miejsca i jest również najbardziej jednoznaczną nazwą używaną dla świętych miejsc w Skandynawii. Słowo to pochodzi od proto-germańskiego *wîha, oznaczającego „święty”. Pierwotnie słowo to było używane w odniesieniu do miejsc w przyrodzie, ale z czasem mogły powstać budowle sakralne.
Gamla UppsalaEdit
Opis Adama z Bremy o ofiarach i centrum religijnym w Uppsali jest najbardziej znaną relacją o przedchrześcijańskich rytuałach w Szwecji. Istnieje ogólna zgoda co do tego, że Gamla Uppsala była jedną z ostatnich twierdz religii pogańskiej w środkowej Szwecji i że tamtejszy ośrodek religijny miał nadal duże znaczenie, gdy Adam z Bremy pisał swoją relację. Adam opisuje świątynię jako wszędzie pozłacaną i zawierającą posągi trzech najważniejszych bogów. Najważniejszym z nich był Thor, który został umieszczony pośrodku, z Odynem po jednej stronie i Fricco (przypuszczalnie Freyr) po drugiej. Opowiada on, że Thor panował w niebie, gdzie rządził deszczem, wiatrem i grzmotami, i że zapewniał dobrą pogodę dla upraw. W ręku trzymał berło. Odyn był bogiem wojny i odwagi, jego imię oznaczało „wściekły” i był przedstawiany jako wojownik. Fricco, z drugiej strony, był bogiem pokoju i fizycznej satysfakcji, dlatego przedstawiano go z ogromnym fallusem. Każdy z bogów miał swoich kapłanów, a ludzie składali ofiary bogom, których pomocy potrzebowali: Thora wzywano w czasach głodu i chorób, Odyna wzywano, aby odnieść zwycięstwo, a Fricco wzywano w celu uzyskania płodnych małżeństw.
Według Adama świątynia w Uppsali była centrum narodowego kultu bogów, a co dziewięć lat odbywał się tam wielki festiwal, na którym wymagana była obecność wszystkich mieszkańców szwedzkich prowincji, w tym chrześcijan. Podczas tych festiwali mężczyźni i zwierzęta płci męskiej byli składani w ofierze przez powieszenie. Adam wspomina na podstawie relacji chrześcijańskich świadków, że podczas tych ofiar na drzewach obok świątyni mogły wisieć nawet 72 trupy. Używa łacińskiego terminu triclinium, oznaczającego salę bankietową, w odniesieniu do centralnej budowli sakralnej i twierdzi, że służyła ona do libacji. W kulturze rzymskiej taki budynek nie był uważany za świątynię, ale pełnił funkcję podobną do Heorot z legendy o Beowulfie. Dla porównania hala z epoki żelaza w Bergu na Lofotach miała ławki wzdłuż trzech ścian, tak jak rzymskie triclinium.
W ostatnim czasie w Uppsali znaleziono pozostałości dużego budynku Strahinja. Miał on 100 m długości i był w użyciu od 600 do 800 roku. Został zbudowany na sztucznym płaskowyżu w pobliżu kurhanów z germańskiej epoki żelaza i był przypuszczalnie rezydencją związaną z władzą królewską, która powstała na tym terenie w tym okresie. Pod tym domem znaleziono pozostałości mniejszego budynku, a miejsce to prawdopodobnie było bardzo długo wykorzystywane jako ośrodek religijny. Pamięć o sali (sal) pozostała w nazwie Uppsala. Budynek otoczony był ogrodzeniem, które nie mogło pełnić funkcji obronnej, ale mogło wyznaczać teren królewski lub sakralny. Około 900 roku wielka sala spłonęła, ale na jej miejscu postawiono nowe groby. Ślady po dołkach pod średniowiecznym kościołem tradycyjnie interpretowano jako miejsce świątyni, ale niektórzy uczeni uważają, że budynek ten był późniejszą salą biesiadną i że nigdy nie było tam „świątyni” jako takiej, ale raczej sala używana do bankietów i funkcji politycznych i prawnych, a także do składania ofiar. Gamla Uppsala była używana przez około 2000 lat, ale wielkość i złożoność kompleksu była rozbudowywana aż do epoki wikingów, tak że Uppsala w okresie od 500 do 1000 roku była centrum władzy królewskiej i miejscem, w którym znajdowała się duża organizacja religijna.
Przywódcy religijniEdit
Norse religia nie miała żadnej klasy kapłanów, którzy pracowali jako pełnoetatowi przywódcy religijni. Zamiast tego istniały różne rodzaje przywódców, którzy zajmowali się różnymi zadaniami religijnymi obok ich świeckiego zajęcia. Z Islandii terminy goði (gothi) i gyðja są znane jako „kapłan” i „kapłanka”, podczas gdy terminy vífill i lytir są głównie znane z obszaru wschodnionordyjskiego. Jednakże tytuł gothi jest również znany z duńskich kamieni runicznych. Król lub jarl (earl) ponosił ogólną odpowiedzialność za wiarę publiczną w swoim królestwie, podczas gdy głowa rodziny była odpowiedzialna za prowadzenie wiary prywatnej.
Więc władza religijna, jak i świecka w społeczeństwie nordyckim skupiała się na jednostkach. Była ona zabezpieczona poprzez więzy przyjaźni i lojalności, co oznaczało, że nigdy nie istniały żadne całkowicie skonsolidowane struktury władzy. Król mógł sprawować władzę tylko tam, gdzie on sam lub jego zaufani przedstawiciele byli osobiście obecni. Król musiał więc posiadać zagrody na terenie całego królestwa jako fizyczną siedzibę swoich rządów. Nie jest jasne, które z nich były królewskie, a które należały do lokalnej arystokracji, ale nazwy miejscowości mogą dać pewne wskazówki. Potoczna szwedzka nazwa miejscowości Husaby lub Huseby może być starym określeniem królewskiej zagrody. To samo dotyczyło przywódców o niższej randze w hierarchii; oni również musieli być obecni, aby rytuały mogły działać.
Najbardziej znanym typem przywódcy religijnego jest gothi, jako że kilku posiadaczy tego tytułu pojawia się w islandzkich sagach. Ze względu na ograniczoną wiedzę o przywódcach religijnych istnieje tendencja do traktowania gothi i jego żeńskiego odpowiednika, gyðja, jako tytułów wspólnych dla całej Skandynawii. Nie ma jednak żadnych dowodów wskazujących na taki wniosek. W czasach historycznych gothi był męskim politykiem i sędzią, tj. wodzem, ale słowo to ma takie samo pochodzenie etymologiczne jak słowo „bóg”, co jest silnym znakiem, że funkcje religijne były związane z tytułem w czasach prehistorycznych. W czasach przedchrześcijańskich gothi był więc zarówno politykiem, prawnikiem, jak i znawcą religii.
Innymi tytułami przywódców religijnych były þulr (thul), thegn, völva i seiðmaðr (seidman). Termin thul jest związany ze słowami oznaczającymi recytację, mowę i śpiew, więc ta funkcja religijna mogła być związana z sakralną, być może ezoteryczną, wiedzą. Thul był również związany z Odynem, bogiem władców i królów, a więc z poezją i zajęciami w salach bankietowych. Niewykluczone, że funkcja thul związana była z salami królewskimi. Zarówno völva, jak i seiðmaðr były związane z seid.
Ofiara z ludziEdit
Przedmiotem dyskusji było to, czy w Skandynawii składano ofiary z ludzi. Nie ma zgody co do tego, dlaczego, na przykład, znaleziono dwa ciała w grobowcu z Oseberg lub jak interpretować opis Ibn Fadlana o zabiciu kobiety podczas pogrzebu wśród skandynawskich Rusów nad Wołgą. Liczne odkrycia ciał bagiennych i dowody na składanie ofiar z jeńców wojennych sięgające przedrzymskiej epoki żelaza pokazują, że zabójstwa rytualne w takiej czy innej formie nie były rzadkością w Europie Północnej w okresie przed epoką wikingów. Co więcej, niektóre znaleziska z epoki wikingów mogą być interpretowane jako dowody na składanie ofiar z ludzi. Sagi od czasu do czasu wspominają o składaniu ofiar z ludzi w świątyniach, podobnie jak Adam z Bremy. Również źródła pisane mówią o tym, że dowódca mógł poświęcić wrogich wojowników Odynowi za pomocą swojej włóczni. W ten sposób wojna została zrytualizowana i uświęcona, a zabici wrogowie stali się ofiarami. Przemoc była częścią codziennego życia w epoce wikingów i nabrała religijnego znaczenia, podobnie jak inne czynności. Jest prawdopodobne, że ofiary z ludzi miały miejsce w epoce Wikingów, ale nic nie wskazuje na to, że była to część powszechnej publicznej praktyki religijnej. Zamiast tego praktykowano ją tylko w związku z wojną i w czasach kryzysu.
RozwójEdit
Wykopaliska ośrodków religijnych pokazały, że publiczne praktyki religijne zmieniały się w czasie. W południowej Skandynawii zaniechano wielkich publicznych uczt ofiarnych, które były powszechne w rzymskiej epoce żelaza. W VI wieku zaprzestano składania wielkich ofiar z broni. Zamiast tego istnieją ślady wiary, która była bardziej związana z miejscem zamieszkania władcy. O tej zmianie świadczą między innymi złote tablice i brakteaty, które stały się powszechne. Złoto było cennym materiałem i w ten sposób było związane z władcą i jego rodziną. Zmiany te są bardzo znaczące i mogą świadczyć o tym, że zmiana religii w Skandynawii rozpoczęła się wcześniej, niż dotychczas sądzono, i była ściśle związana z zakładaniem królestw.