Góry zawsze odgrywały główną rolę w kulturze ludzkiej, ale dopiero niedawno zrozumieliśmy, jak się tworzą i rozwijają. Do dziś te wspaniałe formy terenu kryją w sobie wiele tajemnic. Istnieje kilka sposobów analizowania i klasyfikowania gór, w zależności od dyscypliny naukowej. Tutaj szczegółowo opiszemy niektóre z bardziej powszechnych klasyfikacji gór.
Rodzaje gór
Generalnie, góry mogą być klasyfikowane jako: góry fałdowe, góry blokowe, góry kopułowe i góry wulkaniczne. Góry płaskowyżowe, wypiętrzone marginesy pasywne i góry gorących punktów są również czasami brane pod uwagę.
- Góry fałdowe – najbardziej powszechny typ, tworzą się, gdy dwie lub więcej płyt tektonicznych zderzają się.
- Góry blokowe (lub uskoki) – powstają w wyniku procesów geologicznych, które popychają niektóre skały w górę, a inne w dół.
- Góry kopułowe – powstają w wyniku gorącej magmy, która przepycha się pod skorupą ziemską.
- Góry wulkaniczne – znane również pod prostszą nazwą: wulkany.
- Inne rodzaje gór czasami zawarte w klasyfikacjach to góry płaskowyżowe, wypiętrzone marginesy pasywne i góry gorących punktów.
Góry fałdowe
Góry fałdowe to najczęstsze i najbardziej masywne typy gór (przynajmniej na Ziemi). Łańcuchy gór fałdowych mogą rozciągać się na tysiące kilometrów – mówimy o Himalajach, Alpach, Górach Skalistych, Andach – wszyscy duzi chłopcy. Są one również stosunkowo młode (kolejny powód, dla którego są tak wysokie, ponieważ nie zostały jeszcze dokładnie wyerodowane), ale to „młode” w sensie geologicznym – wciąż dziesiątki milionów lat.
Aby zrozumieć, jak tworzą się i rozwijają góry fałdowe, musimy pomyśleć o tektonice płyt. Litosfera Ziemi jest podzielona na sztywne płyty, które poruszają się niezależnie od siebie. Istnieje siedem głównych płyt tektonicznych i kilka mniejszych na całym świecie.
Gdy dwie płyty się zderzają, może się zdarzyć kilka rzeczy. Na przykład, jeśli jedna płyta jest gęstsza od drugiej (płyty oceaniczne są zazwyczaj gęstsze ze względu na rodzaj skał, z których się składają), rozpocznie się proces zwany subdukcją: cięższa płyta będzie powoli przesuwać się pod lżejszą. Jeśli płyty mają stosunkowo podobną gęstość, zaczną się zgniatać, powodując ruch ku górze. Zasadniczo płyty tektoniczne są popychane, a ponieważ żadna z nich nie może się przesunąć pod drugą, tworzą się fałdy geologiczne. Aby lepiej wyobrazić sobie, jak to wygląda, spróbuj popchnąć dwie kartki papieru do siebie: niektóre części uniosą się w górę, reprezentując proces tworzenia się gór.
Proces ten nazywany jest orogenezą (rodzeniem się gór) i jego zakończenie zajmuje na ogół miliony lat. Wiele z dzisiejszych gór fałdowych wciąż się rozwija w miarę rozwoju procesu tektonicznego. Proces ten nie zachodzi na krawędziach tektonicznych – czasami proces fałdowania tworzący góry może mieć miejsce wewnątrz płyty tektonicznej.
Góry blokowe (lub uskokowo-blokowe)
Poprzednia kategoria dotyczyła fałdów, ta natomiast dotyczy uskoków: uskoków geologicznych, to znaczy.
Powróćmy na chwilę do poprzedniego pomysłu. Załóżmy, że pod wpływem ciśnienia niektóre części płyty tektonicznej zaczynają się fałdować. W miarę jak ciśnienie rośnie i rośnie, w pewnym momencie skała po prostu pęka. Uskoki to właśnie takie pęknięcia: są to planarne pęknięcia lub nieciągłości w objętości skały. Ich wielkość może być bardzo różna, od kilku centymetrów do rozmiarów górskich.
Podsumowując, kiedy duże bloki skalne są łamane przez uskoki, niektóre z nich mogą zostać wypchnięte w górę lub w dół, co prowadzi do powstania gór blokowych. Wyższe bloki nazywane są horstami, a niecki grabenami. Ich rozmiary również mogą robić wrażenie, choć zazwyczaj nie są one tak duże jak góry fałdowe, ponieważ proces, który je generuje, odbywa się na mniejszą skalę i wiąże się z mniejszym ciśnieniem. Mimo to, w górach Sierra Nevada (przykład gór blokowych), znajduje się blok o długości 650 km i szerokości 80 km. Innym dobrym przykładem jest dolina Renu i góry Wogezy w Europie. Doliny ryftowe również mogą generować góry blokowe, jak to ma miejsce w przypadku Ryftu Wschodnioafrykańskiego.
Może być dość trudno zidentyfikować górę blokową bez znajomości jej podstawowej geologii, ale ogólnie rzecz biorąc, mają one tendencję do posiadania stromej strony i wolno nachylonej strony.
Góry wulkaniczne
Każdy wie coś o wulkanach, choć rzadko myślimy o nich jak o górach (a prawdę mówiąc, nie zawsze są to góry).
Góry wulkaniczne powstają, gdy magma głęboko pod powierzchnią zaczyna się wznosić. W pewnym momencie wybucha w postaci lawy, a następnie stygnie, krzepnąc i piętrząc się, by stworzyć górę. Góry Fuji w Japonii i Mount Rainier są klasycznymi przykładami gór wulkanicznych – przy czym Mount Rainier jest jednym z najbardziej niebezpiecznych wulkanów na świecie. Jednakże, nie jest konieczne, aby wulkan był aktywny, aby być górą wulkaniczną.
Kilka rodzajów wulkanów może generować góry, przy czym Stratowulkany zazwyczaj tworzą największe z nich. Pomimo faktu, że Mount Everest jest najwyższą górą nad poziomem morza, Mauna Kea jest w rzeczywistości znacznie wyższa niż Everest, o łącznej wysokości ponad 10 000 metrów. Jednak większość z nich jest zatopiona, a tylko 4,205 metrów wznosi się nad poziomem morza.
Góry kopułowe
Góry kopułowe są również wynikiem aktywności magmowej, choć nie są wulkaniczne w naturze.
Czasami pod ziemią może nagromadzić się dużo magmy i zacząć pęcznieć na powierzchni. Czasami, ta magma nie dotrze do powierzchni, ale nadal będzie tworzyć kopułę. Gdy magma stygnie i krzepnie, jest często twardsza niż inne otaczające ją skały i w końcu zostanie odsłonięta po milionach lat erozji. Góra jest tą kopułą – dawnym nagromadzeniem magmy, która ostygła i została odsłonięta przez erozję.
Round Mountain jest stosunkowo niedawno uformowaną górą kopułową. Reprezentuje ona wulkaniczną cechę kanadyjskiej prowincji wulkanicznej Kordylierów Północnych, która powstała w ciągu ostatnich 1,6 miliona lat. Black Dome Mountain jest innym popularnym przykładem, który również znajduje się w Kanadzie.
Inne rodzaje gór
Jak wspomnieliśmy powyżej, nie ma ścisłej definicji klasyfikacji gór, więc inne rodzaje są czasami wymieniane.
Góry płaskie
Góry płaskie nie są tworzone przez coś idącego w górę – są tworzone przez coś idącego w dół. Na przykład, wyobraź sobie płaskowyż, na którym płynie rzeka. Rok po roku rzeka ta wyrzeźbiła część płaskowyżu, kawałek po kawałku. Po pewnym czasie może pozostać tylko niewielka część pierwotnego płaskowyżu, która nie uległa erozji i w zasadzie staje się górą. Na ogół trwa to bardzo długo, nawet jak na standardy geologiczne, zajmując nawet miliardy lat. Niektórzy geolodzy grupują te góry wraz z górami kopułowymi w szerszą kategorię zwaną górami erozyjnymi.
Uniesione marginesy bierne
Nie ma modelu geologicznego, który w pełni wyjaśniałby, jak uformowały się podniesione marginesy bierne, ale widzimy je na świecie. Góry Skandynawskie, Wschodnia Grenlandia, Wyżyna Brazylijska czy australijskie Great Dividing Range są takimi przykładami, zawdzięczającymi swoje istnienie jakiemuś mechanizmowi wypiętrzania.
Góry Hotspot
Ale kiedyś uważano, że są tożsame z górami wulkanicznymi, nowe badania rzuciły nieco światła na to przekonanie. Gorące plamy to regiony wulkaniczne, o których sądzi się, że są zasilane przez część płaszcza, która jest znacznie gorętsza niż jej otoczenie. Jednakże, nawet jeśli ten gorący obszar jest stały, płyty poruszają się wokół niego – powodując pozostawienie śladu hotspot w postaci gór.