Bergen-Belsen was een concentratiekamp bij Hannover in Noordwest-Duitsland, gelegen tussen de dorpen Bergen en Belsen. Gebouwd in 1940, was het een krijgsgevangenkamp voor Franse en Belgische gevangenen. In 1941 werd het omgedoopt tot Stalag 311 en huisvestte het ongeveer 20.000 Russische gevangenen. Het krijgsgevangen gedeelte van het kamp bleef in gebruik tot januari 1945.
Het kamp veranderde zijn naam in Bergen-Belsen en werd in 1943 omgezet in een concentratiekamp. Joden met buitenlandse paspoorten werden daar vastgehouden om te worden geruild tegen Duitse gevangenen in het buitenland, hoewel er zeer weinig uitwisselingen plaatsvonden. Ongeveer 200 Joden kregen toestemming naar Palestina te emigreren en ongeveer 1.500 Hongaarse Joden mochten naar Zwitserland emigreren, beide vonden plaats onder de noemer van uitwisselingen voor Duitse onderdanen.
Bergen-Belsen diende voornamelijk als verblijfskamp voor de Joodse gevangenen. Het kamp was verdeeld in acht secties, een detentiekamp, twee vrouwenkampen, een speciaal kamp, neutralenkampen, “ster “kamp (voornamelijk Nederlandse gevangenen die een davidster op hun kleding droegen in plaats van het kampuniform), Hongaarskamp en een tentenkamp. Het kamp was bedoeld voor 10.000 gevangenen, maar aan het eind van de oorlog zaten er meer dan 60.000 gevangenen, vanwege de grote aantallen uit Auschwitz en andere kampen geëvacueerden uit het oosten. Tienduizenden gevangenen uit andere kampen kwamen na kwellende dodenmarsen naar Bergen-Belsen. Het krijgsgevangenenkamp werd in januari 1945 omgebouwd tot een vrouwenkamp (Grosses Frauenlager) na een grote toevloed van vrouwelijke gevangenen die uit andere kampen waren geëvacueerd.
De omstandigheden in het kamp waren naar concentratiekamp maatstaven goed, en de meeste gevangenen werden niet onderworpen aan dwangarbeid. Vanaf de lente van 1944 verslechterde de situatie echter snel. In maart werd Belsen omgedoopt tot Ehrholungslager, waar gevangenen uit andere kampen die te ziek waren om te werken naartoe werden gebracht, hoewel geen van hen medische behandeling kreeg. Toen het Duitse leger zich terugtrok voor de oprukkende Geallieerden, werden de concentratiekampen geëvacueerd en de gevangenen naar Belsen gestuurd. De voorzieningen in het kamp waren niet berekend op de plotselinge toestroom van duizenden gevangenen en alle basisvoorzieningen – voedsel, water en sanitaire voorzieningen – stortten in, wat leidde tot het uitbreken van ziektes. Anne Frank en haar zus Margot stierven in maart 1945 aan tyfus, samen met andere gevangenen tijdens een tyfusepidemie.
Hoewel Bergen-Belsen geen gaskamers had, stierven naar schatting 50.000 mensen door honger, overwerk, ziekte, wreedheid en sadistische medische experimenten. In april 1945 waren meer dan 60.000 gevangenen in Belsen opgesloten in twee kampen die 1,5 mijl van elkaar verwijderd lagen. Kamp nr. 2 was slechts een paar weken voor de bevrijding geopend op het terrein van een militair hospitaal en barakken.
Leden van het Britse Royal Artillery 63rd Anti-Tank Regiment bevrijdden Belsen op 15 april 1945 en arresteerden de commandant, Josef Kramer. De hulpoperatie die volgde werd geleid door Brigadier H. L. Glyn-Hughes, plaatsvervangend Directeur van Medische Diensten van het Tweede Leger.
Als het eerste grote kamp dat door de geallieerden werd bevrijd, kreeg de gebeurtenis veel aandacht in de pers en zag de wereld de verschrikkingen van de Holocaust. Op het moment van de bevrijding waren er 60.000 gevangenen. Daarna stierven dagelijks ongeveer 500 mensen van honger en tyfus, oplopend tot bijna 14.000. Er werden massagraven gemaakt voor de duizenden lijken van de omgekomenen.
Tussen 18 april en 28 april werden ongeveer 10.000 doden begraven. Aanvankelijk moesten de SS-bewakers de lijken verzamelen en begraven, maar uiteindelijk moesten de Britten hun toevlucht nemen tot bulldozers om de duizenden lijken in de massagraven te duwen.
De evacuatie van het kamp begon op 21 april. Na te zijn ontluisd, werden de gevangenen overgebracht naar Kamp No. 2, dat was omgebouwd tot een tijdelijk ziekenhuis en rehabilitatiekamp. Naarmate de barakken werden ontruimd, werden zij in brand gestoken om de verspreiding van typhus tegen te gaan. Op 19 mei was de evacuatie voltooid en twee dagen later kwam met de ceremoniële verbranding van de laatste barakken een einde aan de eerste fase van de hulpoperaties. In juli werden 6.000 voormalige gevangenen door het Rode Kruis naar Zweden gebracht voor herstel, terwijl de rest in het nieuw opgerichte ontheemdenkamp (DP) bleef om te wachten op repatriëring of emigratie.
In 1946 diende Belsen als het grootste DP-kamp in Europa voor meer dan 12.000 Joden; het was het enige uitsluitend Joodse kamp in de Britse zone van Duitsland. De vluchtelingen vormden binnen drie dagen na de bevrijding een kampcomité. Door het comité werden politieke, culturele en religieuze activiteiten georganiseerd, zoals het zoeken naar familieleden en geestelijke rehabilitatie. Het joodse gezinsleven werd vernieuwd, gedurende de eerste maanden werden dagelijks meer dan twintig huwelijken gesloten. Meer dan 2.000 kinderen werden geboren uit overlevenden. In juli 1945 werd een lagere school opgericht en in 1948 bezochten 340 leerlingen de school. In december 1945 werd een middelbare school opgericht die gedeeltelijk bemand werd door de Joodse brigade. Er werden ook een kleuterschool, een weeshuis, een yeshiva en een religieuze school opgericht. ORT sponsorde een school voor beroepsopleiding. De DP’s schreven ook de belangrijkste Joodse krant, Unzer Shtimme (Onze Stem), in de Britse zone.
Velen van de DP’s wilden naar Palestina emigreren, maar werden geconfronteerd met een streng Brits immigratiebeleid. In december 1947 werden in het kamp clandestiene militaire trainingssessies gehouden door de Haganah om de DP’s voor te bereiden op de immigratie naar Palestina. Vrij vertrek uit het kamp was verboden tot 1949.
Tegen het midden van 1950 hadden de meeste DP’s het kamp verlaten en tegen 1951 was het kamp leeg. De meeste van Bergen-Belsens DP’s emigreerden naar Israël, de Verenigde Staten en Canada.
De kamp SS commandant, Josef Kramer, bekend als het “Beest van Belsen” werd berecht en schuldig bevonden door een Britse militaire rechtbank en werd vervolgens opgehangen. Vijfenveertig personeelsleden stonden terecht, veertien werden vrijgesproken.
Vandaag de dag is er niets meer over van het kamp, omdat de Britten onmiddellijk alle gebouwen hebben platgebrand om verdere verspreiding van typhus te voorkomen. Wat overblijft is een begraafplaats, “de grootste Joodse begraafplaats in West-Europa,” volgens Renee Ghert-Zand. Zij merkt op dat “er geen grafstenen of monumenten zijn, behalve een klein aantal symbolische, die in de afgelopen jaren door familieleden of gedenkstichtingen zijn geplaatst ter aanvulling van een aantal officiële monumenten die eind jaren ’40 en begin jaren ’50 op het terrein zijn opgericht”. Vlakbij werd na de bevrijding een andere begraafplaats aangelegd als laatste rustplaats voor 4.500 joden en christenen. De meeste graven zijn ongemarkeerd, en op verschillende graven met grafstenen staat alleen: “Hier ligt een onbekende overledene.”
Koningin Elizabeth II van Groot-Brittannië bracht in juni 2015 een historisch bezoek aan het concentratiekamp Bergen-Belsen. De koningin bezocht het kamp op de laatste dag van een officieel staatsbezoek aan Duitsland om respect te betuigen aan de personen die daar tijdens de Holocaust door de nazi’s werden uitgeroeid. Het was de eerste keer dat de 89-jarige vorstin een concentratiekamp bezocht. De Koningin had een ontmoeting met veteranen van het Britse leger, die gruwelverhalen vertelden over hun eerste indrukken bij hun aankomst in het kamp in april 1945. Officiële bronnen meldden dat de koningin een “persoonlijk en bezinnend” bezoek aan het kamp had gebracht, vergezeld door haar echtgenoot, prins Philip.
Er is nu ook een documentatiecentrum en museum te bezichtigen op het terrein.
Bronnen: U.S. Holocaust Memorial Museum;
Encyclopedia Britannica;
Simon Wiesenthal Center Multimedia Learning Center Online;
Georgia Tech Library;
United States Holocaust Memorial Museum;
“Rebirth after the Holocaust: The Bergen-Belsen Displaced Persons Camp, 1945-1950”;
Renee Ghert-Zand, “In Bergen-Belsen, waar tienduizenden omkwamen… en anderen hun leven begonnen,” Times of Israel, (27 april 2015).
Chana, Jas. “De koningin bezoekt Bergen-Belsen,” Tablet, (30 juni 2015)