Andrew Wakefield (midden) in 2010, kort voordat hij uit het Britse artsenregister werd geschrapt.Credit: Shaun Curry/AFP via Getty
De dokter die de wereld voor de gek hield: Andrew Wakefield’s War on Vaccines Brian Deer Scribe UK (2020)
Sinds Edward Jenners eerste wetenschappelijke beschrijving van vaccinatie in 1798 – met behulp van koepokkenpus ter bescherming tegen pokken – is er sprake geweest van tegenwerking. Gedurende de hele negentiende eeuw waren er in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk cycli van toenemende pokkenvaccinatie, toenemend verzet, daling van de vaccinatiegraad, uitbraken, betere waardering voor vaccinatie, meer vaccinatie, en meer protesten. Deze impasse werd rond het begin van de twintigste eeuw minder toen, met de verbetering van de sanitaire voorzieningen en de medische zorg, de volksgezondheid minder nadruk legde op verplichte inenting. Waarschijnlijk de laatste keer dat de wereld met ingehouden adem op een vaccin wachtte – tegen polio in de jaren vijftig – werd het met open armen ontvangen.
De moderne golf van vaccinscepsis vindt zijn oorsprong in de jaren zeventig. Dat was toen in veel landen met hoge inkomens bezorgdheid ontstond (die later ongegrond bleek te zijn) over de veiligheid van een heelcellig vaccin tegen pertussis, of kinkhoest. In de jaren tachtig en negentig ontstonden in veel landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, enkele georganiseerde groepen die zich verzetten tegen vaccins.
Het was in deze context dat Andrew Wakefield en zijn collega’s in 1998 een nu berucht en ingetrokken artikel publiceerden in The Lancet, waarna Wakefield in 2010 wegens wangedrag uit het Britse artsenregister werd geschrapt door de General Medical Council van het land. Het frauduleuze werk met 12 kinderen propageerde een niet-bestaand verband tussen autisme en het MMR-vaccin, dat wordt gebruikt tegen mazelen, bof en rode hond. Wakefield werd er berucht door en de anti-vaccinbeweging werd erdoor aangewakkerd. Hij blijft een van de hoofdrolspelers in het internationale circuit van vaccin-sceptici nu ziekten die ooit werden overwonnen, weer de kop opsteken als gevolg van de dalende vaccinatiegraad. Veel grote epidemiologische studies hebben geen verschil gevonden in het risico op ontwikkelingsachterstanden tussen kinderen die het MMR-vaccin krijgen en kinderen die dat niet krijgen.1
Wakefield is het onderwerp van The Doctor Who Fooled the World, een meeslepend nieuw boek van onderzoeksjournalist Brian Deer. Het was Deer’s verslaggeving in The Sunday Times en The BMJ die ertoe bijdroeg dat het onderzoek uit 1998 werd ontmaskerd als een studie vol ethische, financiële en methodologische onregelmatigheden. Uiteindelijk werd vastgesteld dat er sprake was van geheime belangenverstrengeling, dat minderjarigen aan ongerechtvaardigde procedures werden onderworpen en dat hun monsters verkeerd werden beschreven. Wakefield blijft zijn daden en conclusies verdedigen.
Over bijna twee decennia heeft Deer uitvoerig aandacht besteed aan Wakefield’s ondergang en tweede daad. Toch is er genoeg nieuw materiaal hier, zelfs voor degenen (zoals ik) die de saga hebben gevolgd zoals gedetailleerd in een plank vol boeken sindsdien, waaronder Paul Offitt’s Autism’s False Prophets (2008) en Seth Mnookin’s The Panic Virus (2012). We krijgen bijvoorbeeld inzichten uit interviews met Wakefields familie en collega’s. Het resultaat is een meeslepend portret van overmoed en de verschrikkelijke schaduw die het kan werpen. Zo daalde de dekking van het MMR-vaccin in het Verenigd Koninkrijk halverwege de jaren 2000 tot ongeveer 80% (van de noodzakelijke 95%), wat tot uitbraken leidde.
Dus hoe en waarom werd een Engelse arts uit een lange lijn van medici een van de meest prominente gezichten van de wereldwijde anti-vaccinbeweging? Zoals zijn moeder (ook een arts) het vertelt: “Als kleine jongen al naaide hij lapjes op zijn broek, en die waren altijd mooi opgenaaid. En hij wilde altijd al chirurg worden.” Wakefield stapte over op fulltime onderzoek om zich te richten op ideeën zoals de etiologie van de ziekte van Crohn.
Deer schetst een beeld van een bevoorrechte man met charisma en grote ideeën, die een beetje te zeker was van zijn hypotheses – en een beetje te zeker van zijn onvolmaakte begrip van de onderwerpen die hij onderzocht. We worden eraan herinnerd dat het rampzalige Lancet-artikel uit 1998 werd voorafgegaan door verschillende andere studies van Wakefield, die methodologisch niet altijd even sterk waren. Zo schreef Wakefield in 1995 een artikel, eveneens in The Lancet, waarin hij beweerde dat mazelenvaccinatie in verband werd gebracht met inflammatoire darmziekten2. In dat artikel werd het vóórkomen van ziekten vergeleken in twee niet-verwante cohorten – een onderzoek naar de gezondheid van kinderen van vóór de invoering van mazelenvaccins, en een onderzoek bij een andere groep na de invoering ervan. De cohorten waren geselecteerd met behulp van ongelijke rekruterings- en follow-upmethoden, en uit verschillende populaties. Deze appels met peren vergelijking werd destijds bekritiseerd door wetenschappers van de US Food and Drug Administration en van het Department of Health in Engeland, en door anderen met deskundigheid op het gebied van statistiek, epidemiologie, virologie en aanverwante disciplines3,4.
Deze ongeautoriseerde biografie is ook een verhaal over Wakefield’s enablers. Sommigen hadden begrijpelijke motieven, waaronder ouders van zieke kinderen die wanhopig op zoek waren naar antwoorden. De motieven van anderen lijken onverdedigbaar, onder wie anti-vaccin politici, en (in Deer’s verhaal) institutionele machtsspelers die beter hadden moeten weten.
Hoe kwam Deer erbij om een van de belangrijkste wetenschappelijke fraudes van onze tijd aan het licht te brengen? Hij beschrijft een lunchbijeenkomst in Londen in 2003 met een pas gepromoveerde redacteur bij The Sunday Times die het startpunt werd van zijn onderzoek. We leren hoe een discrepantie tussen een interview met de moeder van een van de kinderen in het onderzoek uit 1998 en de beschrijvingen in de krant zelf Deer een van de eerste aanwijzingen gaf dat er iets sinisters aan de hand was.
Wat volgt is een rit in een achtbaan. De bevindingen van Wakefield werden in 1998 in twijfel getrokken tijdens een interdisciplinaire bijeenkomst van het Royal College of Surgeons in Engeland, maar het duurde nog eens 12 jaar voordat hem zijn vergunning werd ontnomen om zijn beroep uit te oefenen. Deer heeft onvermoeibaar verslag gedaan, onder meer van Wakefield’s verhuizing naar de Verenigde Staten, waar hij een steeds langer wordende lijst weldoeners ervan overtuigde zijn diverse ondernemingen te steunen. Onder hen was tweevoudig Oscarwinnaar Robert De Niro – die zich heeft uitgesproken voor de 2016-film Vaxxed gemaakt door Wakefield en producent Del Bigtree.
Het boek is niet zonder onvolkomenheden. Deer merkt bijvoorbeeld te vaak op dat Wakefield een “dokter zonder patiënten” was omdat hij, ondanks het feit dat hij een medische graad en een chirurgische opleiding had, net als velen in de biomedische wetenschap een fulltime onderzoeker werd – alsof dat op zichzelf hem onze scepsis waardig maakt.
Zoals alle goede biografieën, gaat The Doctor Who Fooled the World over meer dan het leven dat het behandelt. Het is geschreven vóór de pandemie en vormt een tijdige waarschuwing voor de rest van ons. Het laat zien hoe zelfoverschatting zelfvernietigend kan zijn en schadelijk voor anderen. De Hercules inspanningen van zo vele onderzoekers tijdens COVID-19 zijn ontsierd door een paar individuen die ver buiten hun expertisegebied gaan en bizarre hypothesen onderschrijven. Zoals Deer schrijft: “Moed in de wetenschap is niet jezelf gelijk geven. Het zit in je inspanningen om je ongelijk te bewijzen.” Meer dan wat ook, worden we eraan herinnerd dat onderzoeksrapportage de moeite waard is om voor te betalen, of het nu is door een abonnement te nemen op een lokale krant of door een boek te kopen dat is geschreven door een journalist die de juiste vragen stelde.