Heading

In 1519, op 59-jarige leeftijd, stierf de Habsburgse keizer Maximiliaan I. Jaren eerder had zijn Florentijnse tijdgenoot, de gewiekste politieke filosoof Niccolò Machiavelli, hem “een wijze, voorzichtige, godvrezende vorst, een rechtvaardig heerser” genoemd. Hij was zeker een ambitieus man. Hij werd geboren als Oostenrijkse aartshertog en werd achtereenvolgens hertog van Bourgondië (1477), koning der Romeinen (1486) en tenslotte Heilig Rooms keizer (van 1508 tot aan zijn dood). Maximiliaan plaatste het Huis van Habsburg, door zijn soldatenmoed, inheemse intelligentie en vaak opmerkelijk geluk, aan de politieke top van het Europa van de Renaissance.

Ter gelegenheid van de 500e verjaardag van zijn dood heeft het Metropolitan Museum of Art de weelderige tentoonstelling “De laatste ridder: The Art, Armor, and Ambition of Maximilian I.”

Maximilian verrijkte de traditionele Centraal-Europese bezittingen van de Habsburgers enorm door de Nederlanden veilig te stellen via zijn eigen huwelijk met Maria van Bourgondië; hij gebruikte diplomatie en wikkelde verdere huwelijkscontracten af om de kronen van Hongarije en Bohemen voor de Habsburgers veilig te stellen. En door zijn zoon Filips de Schone te huwen met de Spaanse infante Joanna de Waanzinnige (dochter van Columbus’ beschermheren Ferdinand en Isabella), bracht Maximiliaan Spanje en de rijkdom van zijn ontluikende rijk in Amerika onder Habsburgs bewind.

Naast deze buitengewone dynastieke prestaties omvatte Maximiliaans nalatenschap ook een breed mecenaat voor de kunsten: Om zijn verheven plaats op het Europese toneel te bevorderen, hield hij een groot aantal kunstenaars bezig met de creatie van werken die zijn persoon en zijn bewind verheerlijkten, onder wie Albrecht Altdorfer, Hans Burgkmair de Oude en, het meest opmerkelijk, Albrecht Dürer, die allen in de tentoonstelling vertegenwoordigd zijn. Bovendien bewees Maximiliaan in zijn vastberaden klim naar grootheid een sluwe zelfpromotor te zijn, die geloofde in de kracht van ridderuitrustingen en heldendaden om de publieke opinie in zijn voordeel te doen stemmen.

De tentoonstelling, georganiseerd door Pierre Terjanian, conservator wapens en wapenuitrustingen van de Met, toont meer dan 180 objecten uit zo’n 30 openbare en privécollecties in Europa, het Midden-Oosten en de VS.Dit is niet alleen de eerste grote tentoonstelling die de centrale rol van wapenuitrustingen in het ambitieuze leven van Maximiliaan belicht, het is ook de meest uitgebreide bruikleententoonstelling van Europese wapens en wapenuitrustingen in decennia. In fascinerende details verkent de tentoonstelling thema’s die belangrijk waren voor Maximiliaan’s leven en keizerlijke carrière, in het bijzonder zijn liefde voor de wapenrusting als ambacht en als symbool van de ridderlijke dapperheid waarmee hij geïdentificeerd wilde worden. Voor Maximiliaan diende een schitterende wapenuitrusting verschillende doelen. Sommige bestelde hij om op het slagveld te dragen, andere om te dragen tijdens de vele toernooien die hij organiseerde en waaraan hij als strijder deelnam. Hij gaf ook opdrachten voor harnassen als diplomatieke geschenken aan andere vorsten met wie hij politieke allianties wilde smeden.

Elk pantser hier is als een bewaard exoskelet van de historische figuur die het in de strijd droeg en belichaamt een uitzonderlijk handwerkmanschap. De tentoonstelling opent met een geïllustreerde stap-voor-stap bespreking van hoe deze martiale metaalwerken werden vervaardigd, en we leren niet alleen waarom harnassen werden gemaakt en gedragen, maar ook hoe zorgvuldig ze werden ontworpen om diegenen die ze droegen te beschermen en hen daarbij in staat te stellen zich gemakkelijk te bewegen. Maximiliaan’s glimmende harnas van Lorenz Helmschmid (Augsburg, 1480) is hier een voorbeeld van. Op maat gemaakt voor zijn slanke 20-jarige lichaam nadat hij hertog van Bourgondië was geworden, beschermde dit meesterwerk van laatgotische Duitse stijl hem van top tot teen: Jammer voor de veldheer die door zijn lange, puntige voetafweer wordt geschopt.

De sculpturale schoonheid van deze voorbeeldige werken gaat samen met het vindingrijke vakmanschap van hun makers en de rijke versiering waarmee ze zijn overladen. Het glanzende staal van het ceremoniële harnas van Karel V, door Maximiliaan in 1512 besteld bij de Innsbruckse wapenmaker Conrad Seusenhofer voor zijn oudste kleinzoon, de toekomstige Spaanse koning en Heilige Roomse keizer, heeft een overvloedige versiering die vergelijkbaar is met die van de beste goudsmeden – gehamerde cannelures, waarvan sommige een golvend weefsel imiteren; prachtig etsen; en ingewikkeld ajourwerk van de aangebrachte zilver-vergulde banden.

Ook verbazingwekkend vanwege hun schoonheid en hun proto-robotische articulatie is een paar Maximiliaan-handschoenen uit ca. 1490 (toegeschreven aan Helmschmid). Ze zijn elk gemaakt van 27 gehamerde stalen platen die met klinknagels zijn vastgezet, en versierd met geëtste, toegepaste en doorboorde versieringen.

Prachtige video-animaties (waarvan er één op vernuftige wijze vier manuscriptverluchtingen animeert) helpen ons een beeld te vormen van de verschillende gevechten waarin harnassen werden gebruikt en hoe vernuftige, veerbelaste mechanische borstplaten sensationele effecten teweegbrachten tijdens toernooien. Brieven en contracten tussen Maximiliaan en zijn harnasmakers – geschreven in prachtig 15de- en 16de-eeuws schrift – documenteren de gezaghebbende technische kennis van de keizer over het ontwerpen van harnassen. Zo schreef hij onder meer aan Seusenhofer welke bouten hij wilde laten gebruiken om een harnas voor een 11-jarige Duitse prins te maken, zodat het minstens drie jaar lang aan het groeiende lichaam van de jongen kon worden aangepast.

Een van de ‘Achttien reliëfs van het Gouden Dak (Goldenes Dachl)’ (ca. 1496/97-1500), ontwerp toegeschreven aan Jörg Kölderer

Een opmerkelijke reeks schilderijen, tekeningen, prenten, sculpturen, wandtapijten, glas-in-lood en aanverwante kunst plaatst het harnas in een boeiende biografische en artistieke context, terwijl het harnas zijn eigen nieuwe context geeft aan de kunst. Samen nodigen deze rijkdommen uit tot meerdere bezoeken. En de tentoonstellingscatalogus, geredigeerd door de heer Terjanian, belooft een belangrijke referentiebron te worden voor de komende tijd.

De heer Scherer schrijft over muziek en beeldende kunst voor het Tijdschrift.