” De accountant moet op de hoogte zijn van de stabiliteitsgegevens om uitgaven voor mogelijke wijzigingen van verwerkingstechnieken, de kosten van voormengsels met voedingsstoffen, enz. vast te stellen en te rechtvaardigen.
” De voedingsdeskundige moet op de hoogte zijn van de stabiliteitsgegevens om de keuzes en, uiteindelijk, de voorziening van voedingsstof(fen) voor de consument te kunnen beoordelen.De stabiliteit van voedingsstoffen wordt beïnvloed door fysische en chemische factoren. In figuur 1 is een breed scala van fysische en chemische factoren te zien die de stabiliteit van voedingsstoffen beïnvloeden. Hoewel veel factoren tot ernstige afbraak van voedingsstoffen kunnen leiden, kunnen maatregelen worden ontwikkeld om verliezen tot een minimum te beperken door de juiste technologie toe te passen, waaronder het aanbrengen van een beschermende coating voor een afzonderlijke voedingsstof; toevoeging van antioxidanten; controle van temperatuur, vochtigheid en pH; en bescherming tegen lucht, licht en incompatibele metalen tijdens verwerking en opslag. In dit document zullen verschillende middelen worden besproken om de omvang van de afbraak te verminderen, vooral met betrekking tot vitamine A, jodium en ijzer.
Vitamine A
Vitamine A is een kritische microvoedingsstof, essentieel voor het nachtzicht en voor het behoud van de integriteit van huid en slijmvlies. Een vroeg teken van vitamine A-tekort is nachtblindheid. Ernstig vitamine A-tekort kan leiden tot blijvende blindheid. Vitamine A-tekort is nog steeds een groot voedingsprobleem in Indonesië en in vele andere delen van de wereld. De voornaamste interventieprogramma’s van de Indonesische regering tegen vitamine A-tekort zijn voedingseducatie, distributie van vitamine A-capsules, en verrijking van geselecteerde veel geconsumeerde voedingsmiddelen.
Verrijking van levensmiddelen met vitamine A is een veelbelovende strategie gebleken. Een proefproject voor de verrijking met vitamine A van mononatriumglutamaat (MSG) in drie provincies heeft geresulteerd in een vermindering van de prevalentie van vitamine A-tekort. Verdere ontwikkelingen zijn afhankelijk van het overwinnen van de kleurveranderingen die worden veroorzaakt door verrijking van MSG met vitamine A. Andere voedingsmiddelen, zoals palmolie en noedels, zijn ook overwogen als dragers van vitamine A.
Vitamine A komt in vele vormen voor, zoals retinol (alcohol), retinal (aldehyde), retinylacetaat of retinylpalmitaat (esters), en provitamine-acarotenoïden (b-caroteen, a-caroteen, enz.). Vitamine A is relatief onstabiel onder normale opslagomstandigheden, vooral in barre omstandigheden. De instabiliteit is vooral te wijten aan zijn chemische structuur, die veel dubbele bindingen bevat die gevoelig zijn voor degradatie (fig. 2).
Om de degradatie van vitamine A tot een minimum te beperken, zijn verschillende benaderingen ontwikkeld. Aangezien vitamine A gevoelig is voor zuurstof uit de lucht (de alcoholvorm van vitamine A is minder stabiel dan de esters), is het gewoonlijk in de handel verkrijgbaar als een preparaat dat wordt beschermd door een omhulsel met een of meer antioxidanten. Volgens Murphy is er slechts één grote leverancier van vitamine A (als retinylpalmitaat of -acetaat) voor de verrijking van levensmiddelen geweest, Hoffman-La Roche uit Zwitserland. Tabel 1 geeft een overzicht van de belangrijkste formuleringen die beschikbaar zijn of zijn geweest.
Antioxidanten die aan vitamine A-premixen kunnen worden toegevoegd zijn butylatedhydroxyanisole (BHA), butylatedhydroxytoluene (BHT), en a-tocoferolen (vitamine E). Het gebruik van vitamine E als antioxidant wint aan populariteit. Sporenelementen (vooral ijzer en koper) en ultraviolet licht versnellen de afbraak van vitamine A. De stabiliteit van vitamine A wordt ook beïnvloed door de zuurgraad. Onder een pH van 5,0 is vitamine A zeer onstabiel.
Ijzer en jodium
Ijzertekort is het meest verbreide voedingsprobleem in de wereld. In Indonesië bedraagt de prevalentie van bloedarmoede onder zwangere vrouwen, kinderen onder de vijf jaar en vrouwelijke werknemers respectievelijk 64%, 55% en 30%. IJzertekort heeft nadelige gevolgen voor de weerstand tegen infecties, het ziektecijfer en de sterfte door infectieziekten, het leerproces, het gedrag, de lichamelijke conditie en de productiviteit.
Een belangrijke factor die zorgvuldig moet worden beoordeeld bij de bereiding van minerale premixen (als ingrediënten voor voedselverrijking) is het soort zout dat moet worden verrijkt. IJzer wordt gewoonlijk geleverd in de vorm van ijzer(II)fosfaat, ijzer(II)pyrofosfaat, ijzer(II)natriumpyrofosfaat, ijzer(II)gluconaat, ijzer(II)lactaat, ijzer(II)sulfaat, of gereduceerd ijzer (tabel 2), terwijl jodium gewoonlijk wordt geleverd in de vorm van kaliumjodide of jodaat.
FIG. 1. Factoren die de stabiliteit van voedingsstoffen beïnvloeden
FIG. 2. Chemische structuur van vitamine-A-alcohol en b-caroteen
TABEL 1. Commerciële vitamine A-preparaten verkrijgbaar bij Hoffman-La Roche verkrijgbaar
|
Type |
Ingrediënten |
Levensmiddelentoepassing |
|
Retinylpalmitaat, acacia, suiker, gemodificeerd voedingszetmeel, BHT, BHA, natriumbenzoaat, a-tocoferol |
Non-vet droge melk, gedehydrateerde voedingsmiddelen, droge granen, drankpoeders die voor gebruik gereconstitueerd moeten worden |
250 S |
Retinylpalmitaat, gelatine, sorbitol-gemodificeerd voedingszetmeel, natriumcitraat, maïssiroop, ascorbinezuur, kokosolie, BHT, a-tocoferol, silicondioxide, BHA |
Droge mix en vloeibare melkproducten |
|
Retinylpalmitaat, acacia, lactose, kokosolie, BHT, natriumbenzoaat, sorbinezuur, siliciumdioxide, BHA |
Voedsel en gebakken producten, gedehydrateerde aardappelvlokken, droge melk |
|
|
500 |
Retinylpalmitaat, gelatine, invertsuiker, tricalciumfosfaat,BHT, BHA, natriumbenzoaat, sorbinezuur, natriumbisulfiet |
Droge mix en vloeibare melkproducten |
|
Sucrose – retinyl palmitaat emulsie in water |
||
|
Olie |
Retinyl palmitaat, BHA, BHT |
Neen |
TABLE 2. Geselecteerde ijzerbronnen die momenteel worden gebruikt in de voedselverrijking
|
Samenstelling |
Andere gangbare naam |
Formule |
Ijzergehalte (g/kg) |
RBVa |
|
Ferrisch orthofosfaat |
FePO4×xH2Ob |
3-46 |
||
|
Zeerstofpyrofosfaat |
Ijzerstofpyrofosfaat |
Fe4(P2O7)3×9H2O |
45 |
|
|
Zeerrijk natriumpyrofosfaat |
Natriumpyrofosfaat |
FeNaP2O3×2H2O |
14 |
|
|
Verfelijk ammoniumcitraat |
FexNH3(C6H8O7)x |
107 |
stijve fumaraat |
Fe(C4H2O4) |
330 |
95 |
|
Gluconaat van ijzer |
Fe(C6H12O7)Xc |
120 |
97 |
|
| Fe(C3H5O3)2×3H2O |
– |
|||
|
Serrosulfaat |
FeSO4×7H2O |
320 |
100C |
|
|
Iron |
Elementair ijzer, ferrum reductum, metallisch ijzer |
1,000 |
||
|
Reduceerd ijzer, H2 of CO proces |
Fe |
960 |
34 |
|
|
Reduceerd ijzer, elektrolytisch |
Fe |
970 |
50 |
Reduceerd ijzer, carbonyl |
Fe |
980 |
67 |
Bron: ref. 4.
a. RBV staat voor relatieve biologische waarde. IJzer-deficienten worden genezen van ijzertekort door hen ofwel een testijzermonster te geven, ofwel een bepaalde dosis ijzersulfaat. De genezing wordt gemeten aan de hand van het hemoglobinegehalte of het volume van de verpakte cellen in het bloed van de ratten, en de biologische beschikbaarheid van de monsters wordt gerapporteerd tegen een waarde van 100 voor ijzersulfaat. Elk ijzermonster dat minder beschikbaar is dan ferrosulfaat zal dus een RBV van minder dan 100 hebben.
b. IJzerorthofosfaat bevat één tot vier watermoleculen.
c. De precieze structuren van de ijzerzouten zijn onzeker.
De volgende chemische en fysische factoren moeten grondig worden gecontroleerd bij de formulering voor de verrijking van levensmiddelen, met name voor ijzer:
” Oplosbaarheid: ijzerhoudende zouten zijn beter oplosbaar dan ijzerhoudende zouten.
” Oxidatieve toestand: ferrozouten kunnen efficiënter worden gebruikt dan ferrizouten; ferrozouten zijn echter ook reactiever in voedingssystemen.
” Vermogen complexen te vormen: ferri-ijzer heeft over het algemeen een grotere neiging complexen te vormen dan ferri-ijzer; de vorming van complexen zal de biologische beschikbaarheid van ijzer sterk verminderen.
Bij de bereiding van ijzer als ingrediënt voor de voedselvoorziening moet de mogelijkheid worden onderzocht dat het ijzer met andere voedingsstoffen zal reageren of een associatie met die stoffen zal aangaan. De aanwezigheid van metaalionen (zoals ijzer) kan een nadelig effect hebben op de kwaliteit indien niet de juiste maatregelen worden genomen. Gebleken is dat ijzer de afbraak van vitamines (vooral vitamine A en C en thiamine) versnelt, de oxidatieve ranzigheid van oliën en vetten katalyseert en ongewenste veranderingen teweegbrengt (kleur, vieze smaken, enz.)
Effect van verwerking op de stabiliteit van toegevoegde voedingsstoffen
De stabiliteit van voedingsstoffen wordt door vele chemische en fysische factoren beïnvloed (fig. 1). Daarom moeten de verwerkingsparameters tijdens de verwerking van verrijkte levensmiddelen worden geselecteerd en gecontroleerd om het verlies aan voedingsstoffen tot een minimum te beperken.
Vergeleken met vitaminen zijn mineralen (ijzer en jodium) zeer stabiel onder extreme verwerkingsomstandigheden. Het belangrijkste mechanisme voor het verlies van mineralen is het uitlogen van in water oplosbare stoffen. Vitamine A daarentegen is zeer labiel in de verwerkingsomgeving. Figuur 3 illustreert de mogelijkheden voor degradatie van vitamine A (vooral in zijn provitaminevorm b-caroteen). Vitamine A is zowel zuurstof- als temperatuurgevoelig. Borenstain en Ottaway hebben beiden gerapporteerd dat aan levensmiddelen toegevoegde vitamine A (en ook b-caroteen) gevoelig is voor oxidatieve schade. In de vorm van retinol is vitamine A labieler dan zijn eestervorm; daarom worden voor de verrijking van levensmiddelen meestal vitamine A-esters gebruikt, zoals blijkt uit de lijst in tabel 1.
Tabel 3 toont de stabiliteit van vitamine A in gepasteuriseerd, met multivitaminen verrijkt sinaasappelsap. Vitamine A werd enigszins afgebroken gedurende de eerste twee maanden van opslag. De vitamine A-activiteit was veel stabieler wanneer de vitamine werd toegevoegd in de vorm van b-caroteen.
De stabiliteit van vitamine A wordt ook sterk beïnvloed door de pH. Bij een pH van minder dan 5 is vitamine A gevoelig voor oxidatie. Bij lage pH is vitamine A geneigd te isomeriseren van de trans- naar de cis-configuratie, hetgeen een lagere vitamine-activiteit tot gevolg heeft. Het probleem van de lage pH doet zich vooral voor bij de verwerking van sappen. Vruchtensappen hebben gewoonlijk een lage pH (ongeveer 3,0). Ter compensatie van de lage pH kan carbonatatie, waarbij zuurstof wordt verdreven, worden gebruikt om vitamine A te stabiliseren
TABEL 3 Degradatie van vitamine A tijdens de verwerking en opslag van gepasteuriseerd, met meerdere vitaminen verrijkt sinaasappelsap
FIG. 3.
Effect van behandeling bij hoge temperatuur op de stabiliteit van voedingsstoffen (vitamines)
Omdat bij de productie van gesteriliseerde levensmiddelen hoge temperaturen kunnen worden gebruikt, moeten maatregelen worden genomen om verliezen door thermische afbraak tot een minimum te beperken. Drogen is een verwerkingsmethode waarbij hoge temperaturen worden gebruikt, en het heeft vele toepassingen bij de vervaardiging van verrijkte levensmiddelen. Drogen wordt meestal uitgevoerd met verschillende combinaties van tijd en temperatuur, zoals 9 tot 12 uur bij 50°C, 2 tot 3 uur bij 95°C, of 2 tot 5 seconden bij 140°C. Om het verlies aan voedingsstoffen te minimaliseren is het wenselijk om lagere combinaties van tijd en temperatuur te gebruiken, wat kan worden bereikt door de oppervlakte te vergroten of de druk te verlagen tijdens het droogproces.
Oven drogen is de meest gebruikte methode. Deegwaren kunnen bijvoorbeeld 9 tot 12 uur bij 50°C of 2 tot 3 uur bij 95°C in een oven worden gedroogd. O’Brien en Roberton meldden dat b-caroteen tijdens het drogen in de oven stabieler was dan de eestervorm van vitamine A. Tijdens het verwerken van macaroni resulteerde het drogen in de oven gedurende 9 tot 12 uur bij 50°C in een verlies van 14% van vitamine A. Dezelfde behandeling veroorzaakte echter het verlies van slechts ongeveer 5% van b-caroteen. Bovendien veroorzaakte drogen gedurende 3 tot 5 uur bij 95°C de vernietiging van 23% van vitamine A maar slechts 8% van b-caroteen.
Drum drogen wordt vaak gebruikt voor de productie van verrijkte voedingsmiddelen in poedervorm. Het voordeel van trommeldrogen ten opzichte van conventioneel oven drogen is dat hogere temperaturen kunnen worden gebruikt met een verwerkingstijd van slechts 2 tot 30 seconden. De combinatie van hoge temperatuur en korte tijd (HTST) maximaliseert de nutriëntenretentie.
Daarnaast wordt de trommeldroger gewoonlijk gebruikt voor vloeibare voedselstromen. Het materiaal kan dus een zeer hoge temperatuur bereiken wanneer het een film vormt over het trommeloppervlak. De vorming van deze film tijdens het drogen kan de voedingsstoffen enigszins beschermen tegen oxidatieve schade, vooral in vergelijking met soortgelijke HTST-processen, zoals het extrusieproces. Tabel 4 laat zien dat het behoud van voedingsstoffen veel beter is tijdens het trommel/wals droogproces dan bij het extrusieproces vanwege de filmvorming.
Sproeidrogen is een andere techniek die kan worden gebruikt voor de bereiding van verrijkte voedingsmiddelen. Naast tijd-temperatuurcombinaties moeten ook andere maatregelen worden genomen om het contact van gesproeid voedsel met zuurstof te voorkomen of tot een minimum te beperken. Bij sproeidrogen wordt een fijne voedselnevel in de droogkamer gebracht, waar deze in aanraking komt met een stroom hete lucht, die voor een snelle droging zorgt. Het sproeiproces verhoogt het contact van het voedsel met zuurstof aanzienlijk, waardoor oxidatieve schade wordt versneld.
Er zijn verschillende manieren om oxidatieve schade te beperken, waaronder de toevoeging van antioxidanten en de toepassing van coatingmateriaal en capsulatie. Coatingmateriaal kan worden aangebracht door sucrose te gebruiken in een grondstofformule. Johnson et al. toonden aan dat een coating met ten minste 10% sacharose nodig was om een goede bescherming te bieden tegen oxidatieve aantasting tijdens het sproeidrogen. Zij merkten ook op dat, indien mogelijk, toevoeging van 15% tot 20% sucrose aan de grondstofformulering wenselijk is, aangezien dit een grotere bescherming tegen oxidatie biedt.
TABEL 4. Vitamineverliezen: extrusie vs. drogen met rollen
Bron: ref. 8.
Om de aantasting door oxidatie tijdens het drogen te minimaliseren, kunnen voedingsstoffen na het drogen worden toegevoegd. Dit is gedaan bij melkverrijking, waarbij droge premixen werden gebruikt die de voedingsstof op het gewenste niveau bevatten. Dit proces (fig. 4) is relatief eenvoudig en efficiënt, maar vereist extramixapparatuur.
Een andere voedselverwerkende bewerking waarbij hoge temperaturen worden gebruikt is het extrusieproces. Extrusie is zeer populair voor de productie van snacks en kant-en-klare ontbijtgranen. Extrusie heeft verschillende voordelen ten opzichte van andere methoden, omdat het een zeer veelzijdig proces is dat verschillende bewerkingen tegelijk omvat: mengen, koken en vormen. Verscheidene parameters zijn belangrijk voor het bepalen van de kwaliteit van het eindproduct, waaronder de temperatuur (100° tot 140°C of hoger), het vochtgehalte, het coatingsysteem en de zuurstof, alsmede andere parameters die kenmerkend zijn voor het extrusieproces, zoals druk, doorvoersnelheid, snelheid (omw/min) van de schroef en diameter van de matrijs. Indien mogelijk moet verrijking plaatsvinden tijdens het laatste proces om de nutriënten zo goed mogelijk vast te houden. In dit stadium kan de verrijking worden uitgevoerd tijdens het aanbrengen van het aroma.
FIG. 4. Verrijking van gesproeidroogde melk met vitaminen
Stabiliteit van voedingsstoffen en juiste etikettering
Het toegenomen bewustzijn van de consument ten aanzien van gezonde voeding heeft de levensmiddelenproducenten gedwongen informatie over de samenstelling van hun producten op het etiket te vermelden. Bij verrijkte voedingsmiddelen is de hoeveelheid toegevoegde voedingsstoffen die op het etiket wordt vermeld, van groot belang.
Om binnen een realistische houdbaarheidsperiode aan de claims op het etiket te voldoen, moeten fabrikanten het gedrag en de kinetiek van de afbraak van voedingsstoffen grondig bestuderen. Om correcte beweringen te doen over het nutriëntengehalte van een product op het etiket, moet de hoeveelheid toegevoegde nutriënten in werkelijkheid groter zijn dan de op het etiket vermelde of aangegeven hoeveelheid. Het verschil tussen de geformuleerde en de aangegeven hoeveelheid staat bekend als overmaat. Overmaat = (hoeveelheid nutriënt aanwezig in het product- hoeveelheid vermeld op het etiket)/ hoeveelheid vermeld op het etiket × 100.
Het overschot varieert naar gelang van de inherente stabiliteit van de nutriënten, de omstandigheden waaronder het levensmiddel wordt bereid en verpakt, en de verwachte houdbaarheid van het product. Voor de meer labiele of onstabiele voedingsstoffen, zoals vitamine A, zijn in het algemeen hoge oververpakkingen nodig. Tabel 5 toont voorbeelden van vitamine A-overschotten die in drie verschillende producten zijn gebruikt. Een overmaat van 25% betekent dat als de aangegeven hoeveelheid vitamine A bijvoorbeeld 20 mg per gram product is, het inputniveau of de hoeveelheid nutriënt in de formulering 25 mg per gram product moet zijn.
De houdbaarheid en de aangegeven hoeveelheid van een voedingsstof op het etiket (gebaseerd op de hoeveelheid van de voedingsstof die aan het eind van de houdbaarheidstermijn van een product overblijft) kunnen met verschillende methoden worden bepaald, waaronder de methode van Arrhenius zoals beschreven door Labuza en Riboh.
De kinetiek van de afbraak van voedingsstoffen kan worden gemodelleerd als nul- of eerste-orde-kinetiek. Met behulp van een eenvoudig kinetisch model kunnen we de houdbaarheid en de overmaat van een bepaalde voedingsstof voorspellen. Tabel 6 vergelijkt de door het model van Arrhenius voorspelde verliezen van voedingsstoffen met de werkelijk verloren gegane hoeveelheden.
Een ander aspect van de etikettering van verrijkte voedingsmiddelen is de claim voor voedingsstoffen. In het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld moet, wanneer op het etiket wordt vermeld dat een voedingsmiddel een “rijke” of “uitstekende” bron van een bepaalde vitamine of mineraal is, de dagelijkse portie (omschreven als “de hoeveelheid voedsel die redelijkerwijs kan worden verwacht op een dag te worden geconsumeerd”) ten minste de helft van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) voor die voedingsstof bevatten. Voor de eisen van andere landen moet de specifieke wet- en regelgeving inzake levensmiddelen worden geraadpleegd.
TABEL 5. Vitamine A-overschrijdingen in drie producten
|
Product |
Opbergtermijn (aantal maanden) |
Gemiddelde (%) |
|
Melk-op basis van verrijkt drankpoeder |
12 |
25 |
|
12 |
45 |
|
|
Multivitaminetablet |
30 |
60 |
Conclusie
Voedselverrijking is een voedingsinterventieprogramma met een specifiek gedefinieerde doelgroep, en de effectiviteit ervan wordt gemeten aan de hand van de vraag of het verrijkte voedsel door die bevolking wordt geaccepteerd, gekocht en geconsumeerd. Het succes van een voedselverrijkingsprogramma wordt afgemeten aan de vraag of de voedings- en gezondheidsstatus van de doelgroep al dan niet is verbeterd. Daarom moeten bij de ontwikkeling van een voedselverrijkingsprogramma verschillende belangrijke aspecten zorgvuldig worden beoordeeld, zoals de bepaling van de stabiliteit van de voedingsstoffen onder normale omstandigheden van opslag en gebruik. Vanuit technisch oogpunt is de stabiliteit van de voedingsstoffen tijdens de formulering, bereiding en verwerking van cruciaal belang voor de doeltreffende productie van verrijkte voedingsmiddelen.
Vele factoren kunnen ernstige afbraak van voedingsstoffen veroorzaken. Daarom moet de juiste technologie worden toegepast om verliezen tot een minimum te beperken. Enkele strategieën om het gehalte aan voedingsstoffen te stabiliseren zijn het aanbrengen van een beschermende coating voor de afzonderlijke voedingsstof; de toevoeging van antioxidanten; de controle van temperatuur, vochtigheid en pH; en bescherming tegen lucht, licht en onverenigbare metalen tijdens verwerking en opslag.
De stabiliteit van voedingsstoffen en de omstandigheden waaronder verrijkte levensmiddelen worden bereid, gefabriceerd en verpakt, zijn van invloed op de houdbaarheid van het product en daarmee op het overschot aan voedingsstoffen. De mate van afbraak van voedingsstoffen in levensmiddelen en de duur van de houdbaarheid zijn bepalend voor de mate van overschrijding. De mate van afbraak van voedingsstoffen kan met verschillende methoden worden bepaald, waaronder de betrekkelijk eenvoudige Arrhenius-methode, die kan worden gebruikt om de houdbaarheid en de overmaat van een bepaalde voedingsstof te voorspellen.
TABEL 6. Vitamineverliezen (%) na zes maanden opslag bij 20°C en 75% relatieve vochtigheid
|
Vitamine |
Geschat op basis van het Arrhenius-model |
Geanalyseerd na opslag |
|
24.0 |
23,0 |
Vitamine A preparaat |
15,0 |
0 |
10.0 |
Volzuur |
8,1 |
7.4 |
|
Vitamine B12 |
9.2 |
7,7 |
Bron: ref.11.
3. Murphy PA. Technology of vitamin A fortification of foods indeveloping countries. Food Technol 1996;50(9): 69-74.
4. Richardson DP. Iron fortification in foods and drinks. Chem Ind1983;13:498-501.
5. Archer MC, Tannenbaum SR. Vitaminen. In: Tannenbaum SR, ed.Nutritionele en veiligheidsaspecten van voedselverwerking. New York: Marcel Dekker,1979.
6. Borenstain B. Technologie van verrijking. In: Tannenbaum SR,ed. Nutritional and safety aspects of food processing. New York: Marcel Dekker,1979:217-31.
9. Johnson LE, Gordon HT, Borenstain B. Technology of breakfastcereal fortification. Cereal World 1988;33: 278-330.
10. Schlude M. The stability of vitamins in extrusion cooking. In:O’Connor C, ed. Extrusietechnologie voor de voedingsindustrie. Londen: ElsevierApplied Science, 1987.
11. Labuza TP, Riboh D. Theory and application of Arrhenius’kinetics to the prediction of nutrient losses in food. Food Technol1982;36(2):66-74.
12. Labuza TP. Open shelf life dating of foods. Westport, Conn,USA: Food and Nutrition Press,1982.