Etnische zuivering, de poging om etnisch homogene geografische gebieden te creëren door middel van de deportatie of gedwongen verplaatsing van personen die tot bepaalde etnische groepen behoren. Etnische zuivering gaat soms gepaard met de verwijdering van alle fysieke overblijfselen van de beoogde groep door de vernietiging van monumenten, begraafplaatsen en gebedshuizen.
Met dank aan het Joegoslavië-tribunaal
De term etnische zuivering, een letterlijke vertaling van de Servo-Kroatische uitdrukking etnicko ciscenje, werd in de jaren negentig op grote schaal gebruikt (hoewel de term al eerder opdook) om de wrede behandeling te beschrijven van verschillende burgergroepen in de conflicten die uitbraken na het uiteenvallen van de Federale Republiek Joegoslavië. Tot deze groepen behoorden de Bosniakken (Bosnische moslims) in Bosnië en Herzegovina, de Serviërs in de Krajina-regio in Kroatië, en de etnische Albanezen en later ook de Serviërs in de Servische provincie Kosovo. De term is ook gebruikt voor de behandeling door Indonesische militanten van de bevolking van Oost-Timor, van wie velen werden gedood of gedwongen hun huizen te verlaten nadat de burgers daar in 1999 voor onafhankelijkheid hadden gestemd, en voor het lot van Tsjetsjenen die Grozny en andere gebieden in Tsjetsjenië zijn ontvlucht na Russische militaire operaties tegen Tsjetsjeense separatisten in de jaren negentig. Volgens een rapport van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties (VN) is het veelvuldig voorkomen van etnische zuiveringen in de jaren negentig toe te schrijven aan de aard van de hedendaagse gewapende conflicten, waarin
burgerslachtoffers en de vernietiging van civiele infrastructuur niet louter bijproducten van de oorlog zijn, maar het gevolg van het doelbewust treffen van niet-strijders…. In veel conflicten richten oorlogvoerende partijen zich op burgers om delen van de bevolking te verdrijven of uit te roeien, of om militaire overgave te bespoedigen.
Etnische zuivering als concept heeft tot veel controverse geleid. Sommige critici zien weinig verschil tussen dit begrip en genocide. Verdedigers stellen echter dat etnische zuivering en genocide van elkaar kunnen worden onderscheiden door de intentie van de dader: terwijl het hoofddoel van genocide de vernietiging van een etnische, raciale of religieuze groep is, is het hoofddoel van etnische zuivering de vestiging van etnisch homogene gebieden, wat kan worden bereikt door een van een aantal methoden, waaronder genocide.
Een andere grote controverse betreft de vraag of etnische zuivering al dan niet in de 20e eeuw is ontstaan. Sommige geleerden wijzen de gedwongen verhuizing van miljoenen mensen door de Assyriërs in de 9e en 7e eeuw v.Chr. aan als wellicht de eerste gevallen van etnische zuivering. Andere voorbeelden die worden genoemd zijn de massa-executie van Denen door de Engelsen in 1002, pogingen van de Tsjechen om hun grondgebied in de Middeleeuwen te ontdoen van Duitsers, de verdrijving van Joden uit Spanje in de 15e eeuw, en de gedwongen verplaatsing van inheemse Amerikanen door blanke kolonisten in Noord-Amerika in de 18e en 19e eeuw. Anderen beweren dat etnische zuivering, in tegenstelling tot vroegere daden van gedwongen hervestiging, het resultaat is van bepaalde ontwikkelingen die eigen zijn aan de 20e eeuw, zoals de opkomst van machtige natiestaten, gevoed door nationalistische en pseudowetenschappelijke racistische ideologieën in combinatie met de verspreiding van geavanceerde technologie en communicatie. Voorbeelden van etnische zuivering in deze zin zijn de Armeense moordpartijen door de Turken in 1915-16, de nazi-holocaust tegen de Europese joden in de jaren dertig en veertig, de verdrijving van Duitsers uit Polen en Tsjecho-Slowakije na de Tweede Wereldoorlog, de deportatie door de Sovjet-Unie van bepaalde etnische minderheden uit de Kaukasus en de Krim in de jaren veertig, en de gedwongen migraties en massamoorden in het voormalige Joegoslavië en Rwanda in de jaren negentig. In veel van deze campagnes waren vrouwen het doelwit van een bijzonder wrede behandeling, waaronder systematische verkrachting en slavernij, deels omdat zij door de daders werden beschouwd als de “dragers”, biologisch en cultureel, van de volgende generatie van hun naties. Omdat veel mannen in gedupeerde bevolkingsgroepen hun familie en gemeenschap verlieten om zich aan te sluiten bij verzetsgroepen zodra het geweld begon, waren vrouwen en kinderen vaak weerloos.
De precieze juridische definitie van etnische zuivering is onderwerp geweest van intensief onderzoek door diverse internationale instanties, waaronder de VN, de twee internationale ad hoc tribunalen die in de jaren negentig zijn opgericht om schendingen van het internationaal humanitair recht in voormalig Joegoslavië en in Rwanda te vervolgen (respectievelijk het Joegoslavië-tribunaal en het Rwanda-tribunaal), en het Internationaal Strafhof (ICC), dat in 2002 met zijn zittingen is begonnen. In 1992 verklaarde de Algemene Vergadering van de VN naar aanleiding van de vijandelijkheden in Joegoslavië dat etnische zuivering “een vorm van genocide” was, en het jaar daarop richtte de Veiligheidsraad, wegens wijdverbreide en flagrante schendingen van het internationaal humanitair recht op het grondgebied van het voormalige Joegoslavië, een tribunaal op om beschuldigingen van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid, waaronder etnische zuivering, te onderzoeken. In zijn onderzoek naar de inname van de stad Kozarac door de Bosnische Serviërs beschreef het Joegoslavië-tribunaal de etnische zuivering die daar plaatsvond als het proces waarbij de gehele niet-Servische bevolking werd opgepakt en “te voet uit het gebied verdreven”. In een latere zaak erkende het tribunaal overeenkomsten tussen genocide en etnische zuivering, door op te merken dat het in beide gevallen gaat om het treffen van individuen omdat zij tot een etnische groep behoren. Het belangrijke verschil tussen de twee blijft echter bestaan: terwijl etnische zuivering tot doel heeft de vlucht van een bepaalde groep af te dwingen, is genocide gericht op de fysieke vernietiging van de groep.
De oprichting van het ICC versterkte het verband tussen etnische zuivering en andere misdrijven zoals genocide, misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdrijven. In haar definitieve tekst over de elementen van de misdrijven die onder de jurisdictie van het hof vallen, maakte de Voorbereidende Commissie voor het Internationaal Strafhof duidelijk dat etnische zuivering alle drie de misdrijven kan zijn die onder de jurisdictie van het ICC vallen. Zo werd genocide gedefinieerd als een daad die de systematische verdrijving van personen uit hun huizen kan omvatten; de dreiging met geweld of dwang om de overbrenging van een bepaalde groep personen te bewerkstelligen werd erkend als een element van misdaden tegen de menselijkheid; en de “onwettige deportatie en overbrenging,” alsmede de verplaatsing van burgers werden erkend als elementen van oorlogsmisdaden.
Ondanks de voortdurende controverses over de definitie ervan, is het concept van etnische zuivering stevig verankerd in het internationaal recht. Het valt nog te bezien hoe mechanismen ter voorkoming en bestrijding van etnische zuivering zich zullen ontwikkelen en ten uitvoer zullen worden gelegd.