Het geweld dat gepaard ging met de Europese kolonisatie van de inheemse bevolking van Meso-Amerika is een bekend feit. Historici hebben uitvoerig gesproken over de verwoestende gevolgen die deze kolonisatie heeft gehad op de inheemse samenlevingen, culturen en sterfte. Terwijl de studie van de verovering zich over het algemeen concentreerde op de sociale, politieke en economische veranderingen die aan de inheemse bevolking werden opgedrongen, werd de kwestie van het voedsel – de bron zelf van overleving – zelden in overweging genomen. Toch was voedsel een belangrijk instrument van de kolonisatie. Ongetwijfeld kan men kolonisatie niet goed begrijpen zonder rekening te houden met de kwestie van voedsel en eten.
Stel je voor dat je een Spanjaard bent, pas aangekomen op de kusten van een vreemd land. Je overleving hangt af van twee dingen: veiligheid (jezelf beschermen tegen gevaar) en voeding (voedsel en andere stoffen die nodig zijn om te overleven). Wat het eerste betreft, kwamen de Europeanen aan op de kust van wat nu “de Amerika’s” wordt genoemd, volledig uitgerust met de middelen om zichzelf te beschermen. Te paard, gewapend met geavanceerd wapentuig en een reeks Europese ziekten, gingen de Spanjaarden de strijd aan met de inheemse bevolking op de meest gewelddadige manieren. Voeding was echter een andere zaak.
Toen de Spanjaarden in Meso-Amerika arriveerden, ontmoetten zij de Maya’s, Azteken en andere prominente inheemse groepen. Het land was rijk en vruchtbaar en stond vol met gewassen als bonen, pompoenen, chilipepers, avocado’s, vlierbessen, guaves, papaja’s, tomaten, cacao, katoen, tabak, henequen, indigo, maguey, maïs en maniok. Europeanen troffen overal in de regio soortgelijke landbouwplantages aan. Voor de kolonisten was dit voedsel echter onder de maat en onaanvaardbaar voor een goede voeding van het Europese lichaam. Ten tijde van de verovering bestond het Europese dieet voornamelijk uit brood, olijfolie, olijven, “vlees” en wijn. Hoewel dit dieet enigszins vol te houden was tijdens de reis van Europa naar de Amerika’s, vonden de Europeanen bij aankomst geen voedsel meer dat zij noodzakelijk achtten om te overleven. Toen de Europeanen in deze “nieuwe” landen begonnen uit te sterven, verschoof het zwaartepunt van de zorg naar voedsel. Columbus zelf was ervan overtuigd dat de Spanjaarden stierven omdat ze geen “gezond Europees voedsel” hadden. Hier begon het koloniale discours van “goed voedsel” (superieur Europees voedsel) tegenover “verkeerd voedsel” (inferieur inheems voedsel). De Spanjaarden waren van mening dat zij zonder het “juiste voedsel” zouden sterven of, nog erger, in hun gedachten, net als de inheemse bevolking zouden worden.
Het “juiste voedsel” versus het “verkeerde voedsel”
De Europeanen geloofden dat voedsel het koloniale lichaam vormde. Met andere woorden, het Europese gestel verschilde van dat van de inheemse bevolking omdat het Spaanse dieet verschilde van het dieet van de inheemse bevolking. Bovendien konden lichamen veranderen door diëten – vandaar de angst dat Spanjaarden door het consumeren van “inferieur” inheems voedsel uiteindelijk “zoals zij” zouden worden. Alleen het juiste Europese voedsel zou het superieure karakter van de Europese lichamen in stand houden, en alleen dit “juiste voedsel” zou in staat zijn om de kolonisatoren te beschermen tegen de uitdagingen van de “nieuwe wereld” en zijn onbekende omgeving.
In de gedachten van de Europeanen functioneerde voedsel niet alleen om de lichamelijke superioriteit van de Spanjaarden in stand te houden, het speelde ook een rol in de vorming van de sociale identiteit. In Spanje bijvoorbeeld aten de elites over het algemeen brood, “vlees” en wijn. De armen in Spanje konden zich dergelijke luxe niet veroorloven en aten in plaats daarvan zaken als gerst, haver, rogge en groentestoofpot. Zelfs groenten werden geclassificeerd op basis van sociale status; in sommige gevallen werden bijvoorbeeld groenten met wortels niet geschikt geacht voor consumptie door de elite, omdat ze onder de grond groeiden. De elite gaf de voorkeur aan voedsel dat afkomstig was van bomen, verheven boven de smerigheid van de gewone wereld. Zo diende voedsel als een indicator van klasse.
Ook had Spanje ten tijde van de verovering te kampen met interne verdeeldheid. In een poging de Spaanse moslims en ook de joden uit Spanje te verdrijven, lanceerden koning Ferdinand V en koningin Isabella I wat bekend stond als de Reconquista, de herovering van Spanje. Terwijl zich rond het idee van de Reconquista een sterke Spaanse identiteit vormde, werd voedsel een krachtig symbool van de Spaanse cultuur. Neem bijvoorbeeld “varkensvlees”: Onder moslims, joden en katholieken mochten alleen katholieken varkensvlees eten, want voor moslims en joden was het eten van varkensvlees verboden. Tijdens de herovering werden mensen gedwongen te bewijzen dat zij volbloed Spanjaarden waren en werd hun vaak “varkensvlees” te eten aangeboden. Elke weigering om “varkensvlees” te eten werd opgevat als een teken dat deze mensen geen echte katholieke Spanjaarden waren en werden vervolgens uit Spanje verbannen, vervolgd of zelfs gedood.
Toen de Spanjaarden in de “nieuwe wereld” arriveerden en de Europese kolonisatie van de Amerika’s begonnen, brachten zij ook het begrip van culturele en op klasse gebaseerde verschillen met zich mee, die waren gebaseerd op de soorten voedsel die mensen aten. Zo bepaalden de Spanjaarden bij hun aankomst dat het “vlees” van de cavia een fundamenteel “indiaans” voedingsmiddel was, en dus werd iedereen die cavia at als “indiaan” beschouwd. Hetzelfde gold voor ander inheems basisvoedsel, zoals maïs en bonen. De Spanjaarden beschouwden dit soort inheems voedsel als “hongervoedsel”, dat alleen geconsumeerd kon worden als alle andere “juiste voedingsmiddelen” uitgeput waren.
Het symbolische karakter van voedsel kwam ook tot uiting in het opleggen van religie, een ander destructief aspect van de verovering. De eucharistie, de heiligste rite onder de katholieken, bestond uit een hostie van tarwe, die het lichaam van Christus voorstelde, en wijn, die het bloed van Christus voorstelde. Aanvankelijk, voordat tarwe in Amerika werd geoogst, was het moeilijk om tarwe uit het buitenland te verkrijgen, omdat veel van deze tarwe tijdens het vervoer bedierf. De hosties die nodig waren voor deze rite hadden gemakkelijk gemaakt kunnen worden van de inheemse maïs, maar de Spanjaarden geloofden dat deze inferieure inheemse plant niet getransformeerd kon worden in het letterlijke lichaam van Christus, zoals Europese tarwe dat wel kon. Evenzo was alleen wijn gemaakt van druiven aanvaardbaar voor het sacrament.
Als de Spanjaarden en hun cultuur wilden overleven in deze vreemde landen, dan moesten zij kunnen beschikken over gemakkelijk verkrijgbare bronnen van het “juiste voedsel”. Vaak, als Spaanse ambtenaren verslag uitbrachten aan de kroon over de geschiktheid van nieuw veroverde landen, werd het “gebrek aan Spaans voedsel” genoemd. Gefrustreerd over wat de “nieuwe wereld” te bieden had, meldde Tomas Lopez Medel, een Spaanse ambtenaar, dat, “…er noch tarwe, noch druivenstokken, noch enig geschikt dier…” aanwezig was in de nieuwe koloniën. Toen de Kroon dit hoorde, gaf hij opdracht tot het opstellen van een aantal rapporten die moesten uitwerken welke Europese planten goed groeiden in de gekoloniseerde landen, en ook details over waar ze het beste groeiden. Al snel werd vastgesteld dat de kolonisten het best hun eigen voedsel konden verbouwen, en het duurde niet lang voordat de Spanjaarden de landbouw opnieuw begonnen in te richten om aan hun eigen behoeften te voldoen. Hoewel tarwe, wijn en olijven slechts in bepaalde streken van Latijns-Amerika gedijden, beschouwden de Spanjaarden dit als een succes. De kolonisten waren opgetogen dat hun eigen voedsel met succes groeide in het buitenland, en hoewel gewassen belangrijk waren, was het belangrijkste succes van de Europeanen de veeteelt, die floreerde op een manier die ongeëvenaard was.
De komst van koeien, varkens, geiten en schapen
Een aantal gedomesticeerde dieren was aanwezig toen de Europeanen aankwamen in wat nu bekend staat als Latijns-Amerika. Daaronder waren honden, lama’s en alpaca’s, cavia’s, kalkoenen, muskuseenden, en een soort kippen. In Meso-Amerika was al het “vlees” en leer dat werd geconsumeerd of gebruikt meestal afkomstig van wild, en over het algemeen werden er geen dieren gebruikt voor arbeid, met uitzondering van honden, die soms werden gebruikt voor het sjouwen. De Europeanen vonden dit gebrek aan geschikte dieren voor werk en consumptie onaanvaardbaar. Zo kwam het eerste contingent paarden, honden, varkens, koeien, schapen en geiten aan met de tweede reis van Columbus in 1493. De komst van deze immigranten met hoeven zou de manier van leven van de inheemse bevolking voor altijd fundamenteel veranderen.
Om te beginnen hadden deze geïmporteerde dieren, gezien de gedomesticeerde dieren die vóór de verovering in Latijns Amerika bestonden, weinig tot geen roofdieren om mee om te gaan. Deze dieren bezweken niet aan nieuwe ziektes, en de voedselbronnen voor deze dieren waren enorm. De Spanjaarden lieten de dieren zich letterlijk voeden met de rijke grassen, vruchten en ander voedsel dat zij in deze nieuwe landen konden vinden. Met een overvloed aan voedsel en zonder echte bedreigingen voor hun bestaan, plantten deze dieren zich in een verbazingwekkend snel tempo voort. In de 17e eeuw liepen de kuddes koeien, varkens, schapen en geiten in de honderdduizenden en zwierven ze over het hele continent. Als gevolg daarvan daalden de prijzen van “vlees” en nam de consumptie van “vlees” exponentieel toe. In Spanje was de consumptie van “vlees” een luxe, maar in de “nieuwe wereld” maakte de beschikbaarheid van deze dieren deze luxe voor iedereen toegankelijk. Dit moment markeerde de commercialisering van deze dieren in de Amerika’s, een natuurlijk gevolg daarvan was een steeds groter wordende “vlees”-industrie. In deze tijd waren de veeboerderijen zo gevestigd en produceerden zij zulke grote hoeveelheden vlees van gedomesticeerde dieren dat bijna iedereen aanzienlijke hoeveelheden dierlijke eiwitten consumeerde. Het eten van “vlees” werd beschouwd als een economisch voordeel van het houden van dieren, maar het was niet het enige. Er is ook een toename te zien in de consumptie van zuivel, en van reuzel als vervanging voor het traditionele gebruik van olijfolie in de koloniale keuken. Bovendien was de vraag naar “huiden” en “talg” (vaak gebruikt voor kaarsen) zelfs groter dan de vraag naar “vlees.”
Het meest verwoestende gevolg van deze nieuwe “vlees” industrie was dat de buitengewone proliferatie ervan gepaard ging met een even buitengewone afname van de inheemse populaties. Spanjaarden die het “juiste voedsel” wilden vastleggen om hun eigen overleving te verzekeren, bakenden grote delen van het land af voor begrazing, zonder rekening te houden met de manier waarop het land vóór hun komst werd gebruikt. Deze enorme kuddes zwierven vaak over inheemse akkers, waardoor hun voornaamste middel van bestaan werd vernietigd. De situatie werd zo ernstig dat een Spaanse ambtenaar in een brief aan de Kroon schreef: “Moge uwe heerschappij zich realiseren dat als vee wordt toegestaan, de Indianen zullen worden vernietigd…” Aanvankelijk raakten veel inheemsen in deze regio ondervoed, waardoor hun weerstand tegen Europese ziekten verzwakte. Anderen stierven letterlijk de hongerdood omdat hun landbouwgronden werden vertrapt, door dieren werden opgegeten of werden toegeëigend voor Spaanse gewassen. Na verloop van tijd begonnen veel inheemse volken, die weinig keus meer hadden, Europees voedsel te consumeren.
Zo verwoestend als dit was, is het belangrijk op te merken dat de inheemse volken in de “Amerika’s” niet passief met deze verandering omgingen. Er zijn een aantal duidelijk gedocumenteerde gevallen waarin inheemse volken zich tijdens het kolonisatieproces specifiek verzetten tegen Europees voedsel. In Noord-Amerika bijvoorbeeld kwam het Pueblo-volk in opstand tegen de Spanjaarden, waarbij Spaans voedsel een hoofddoel was. Tijdens deze opstand zou een Pueblo-leider het volk hebben bevolen “…de zaden te verbranden die de Spanjaarden hadden gezaaid en alleen maïs en bonen te planten, die de oogst waren van hun voorouders”. Hoewel verzet tegen de Europese cultuur niet ongewoon was, namen de inheemse volken na verloop van tijd toch veel Europees voedsel over in hun dieet. Evenzo namen veel kolonisten uiteindelijk inheems voedsel op in hun dagelijkse voeding.
Voedselacculturatie in de “Nieuwe Wereld”
Er zijn verschillende factoren die hebben bijgedragen aan de voedselacculturatie van zowel de inheemse bevolking als de Europeanen in de “nieuwe wereld.”
Ten eerste werd in het proces van kolonisatie de Europeanisatie beloond. Aanvankelijk was de bekering tot het katholicisme en de overname van de Spaanse cultuur, gewoonten en overtuigingen een gedwongen aangelegenheid. Na verloop van tijd probeerden de Spanjaarden andere methoden om de inheemse bevolking te bekeren tot hun manier van leven. Zo boden priesters, in een poging om jonge inheemse mannen tot het katholicisme te bekeren, hen “vee” aan in ruil voor hun bekering. Het bezit van “vee” was aantrekkelijk: dieren waren een bron van inkomsten, en het consumeren van dergelijke dieren was naar Spaanse maatstaven een teken van een verhoogde status. Aangezien voedsel een indicator van status was en de inheemse bevolking haar status bij de kolonisten kon verhogen door de Spaanse cultuur over te nemen, namen veel inheemse mensen Spaanse gebruiken over, waaronder de keuken, als een manier om een hogere status in de koloniale samenleving te verwerven.
Een andere belangrijke factor die bepalend was voor de overname van Europees voedsel in het dieet van de inheemse bevolking had te maken met de rol van de vrouw in de koloniale samenleving. Een integraal onderdeel van de kolonisatie werd uitgevoerd door Iberische vrouwen die arriveerden kort nadat hun mannen zich in de “nieuwe wereld” hadden gevestigd. Toen de Spaanse kolonisten begonnen met het stichten van gestructureerde kolonies, werd de Kroon gewezen op baldadig gedrag dat wortel schoot in hun nieuwe land. Spaanse mannen zouden op alle uren van de nacht op stap zijn met verschillende vrouwen, en dronkenschap en wanorde vertonen in de straten van het nieuwe Spanje. De Kroon stelde vast dat dit gedrag logischerwijze het gevolg was van het feit dat mannen aan hun lot werden overgelaten zonder hun vrouwen om de structuur van het gezin en de burgerlijkheid in stand te houden. Daarom eiste de Kroon dat Iberische vrouwen zich bij hun echtgenoten zouden voegen om de samenleving in de “nieuwe wereld” te beschaven. Toen deze vrouwen arriveerden, werden Spaanse 
huishoudens herenigd en begonnen Iberische vrouwen de rol van de Spaanse familie in de koloniën te verstevigen. Deze hereniging van de Spaanse gezinnen ging gepaard met de vernietiging van het inheemse gezin, omdat veel inheemse vrouwen gedwongen werden te werken als huishoudelijke hulp, kok, kindermeisje en kinderverzorgster in Spaanse huizen. Een deel van de rol van deze inheemse vrouwen bestond uit het leren koken van Europees voedsel en het reproduceren van koloniale praktijken in huis; Iberische vrouwen waren aanwezig om ervoor te zorgen dat dit op de juiste manier gebeurde. De aanwezigheid van Spaanse vrouwen was bedoeld om een voorbeeld te geven van hoe een “beschaafde” vrouw eruit zag en zich gedroeg, en veel van deze “beschaving” vond plaats in de keuken. Als inheemse vrouwen de Spaanse keuken wilden reproduceren – de bron van de superieure Spaanse lichamen – dan moesten zij instructies krijgen van een Spaanse vrouw die hen kon leren hoe zij “beschaafd” voedsel moesten klaarmaken. Zo begonnen veel inheemse vrouwen de Spaanse keuken te reproduceren als gevolg van hun nieuwe rol in het Europese huishouden. Er is echter ook documentatie over de introductie van inheems voedsel en kookgewoonten in Europese diëten. Dit was niet alleen een gevolg van het feit dat inheemse vrouwen in Spaanse huishoudens werkten, maar ook van mestiezen die met Spaanse mannen trouwden en aspecten van hun gemengde erfenis in deze gemengde huishoudens begonnen te integreren. Het gebruik van de komal bijvoorbeeld is duidelijk inheems, maar archeologische vondsten tonen aan dat het in de meeste Spaanse huishoudens werd gebruikt. Ook zien we inheemse variaties in de keuken, bijvoorbeeld in het gebruik van chili. Europeanen accepteerden het gebruik van chili in hun voedsel omdat het op peper leek. Deze gelijkenis zorgde voor een wijdverspreide acceptatie onder de Europeanen. Veranderingen in het Spaanse dieet kwamen het meest voor in tijden van hongersnood, waarbij hongersnood een gebrek aan Spaans voedsel betekende. In deze tijden bereidden inheemse koks inheems voedsel, dat de Spanjaarden gedwongen werden te consumeren. Voor de inheemse bevolking was de Spaanse keuken een van de voornaamste redenen waarom de kolonisten de gronden wilden verwerven waarop zij hun eigen voedsel produceerden. Voor de inheemse bevolking bestond de strijd dus uit het behoud van hun eigen keuken, terwijl zij begreep dat zij, om pragmatische redenen, nieuw voedsel moesten aannemen.
Ten slotte begon, zoals hierboven opgemerkt, alleen al de beschikbaarheid van voedsel voor consumptie de eetgewoonten te veranderen. Het land dat voorheen diende om de inheemse gemeenschappen te voeden, werd nu ingericht om te voorzien in de behoefte aan grondstoffen die nodig waren voor de export. Toch was de Spaanse kroon voorzichtig met het controleren van het lokale Spaanse gezag, om te voorkomen dat een conquistador een onevenredige hoeveelheid macht zou verwerven. Om dit in de hand te houden, stond de kroon toe dat een deel van het land behouden bleef voor de zelfvoorzienende teelt van inheemse gemeenschappen. Op dit land mochten de gemeenschappen collectief verbouwen wat zij nodig hadden voor hun dagelijks levensonderhoud. Dit was echter geen altruïstische zet van de kroon; het was een berekende poging om hun greep op de plaatselijke macht te behouden. Naarmate de tijd verstreek, kreeg de kroon te maken met een reeks economische tekorten, en toen die tekorten de kroon economisch troffen, richtten zij hun ogen op de gemeenschappelijke gronden, waarvan zij vonden dat die gebruikt moesten worden om te voorzien in de behoeften van de internationale handel in plaats van in die van de inheemse gemeenschap. Naarmate de Europese behoeften toenamen, veranderden de inheemse gemeenschapsgronden in grote plantages, of haciënda’s, en hun productie was nu rechtstreeks gekoppeld aan de vraag van de Europese markten. Langzaam maar zeker kwamen deze haciendas onder de particuliere controle van degenen die profiteerden van de internationale handel.
Voedsel, de erfenis van kolonisatie en verzet
Hoewel we op dit moment veel inheems voedsel kunnen herkennen als hoofdbestanddeel van het Latijns-Amerikaanse dieet, moeten we ook de erfenis van kolonisatie in dit dieet erkennen. De grootschalige consumptie van “vlees”, dat zo’n belangrijk deel uitmaakt van het moderne Latijns-Amerikaanse dieet, is volledig terug te voeren op de verovering en het kolonisatieproces, net als de culturele, sociale en zelfs genderspecifieke betekenis die aan deze consumptie wordt gehecht. De uitbreiding van de handel in dieren als industrie in Latijns-Amerika is ook geworteld in de erfenis van de kolonisatie. Door deze commercialisering werd zuivel ook een enorme industrie in het koloniale Spanje. Interessant is dat de consumptie van melk en andere zuivelproducten een unieke lens vormt om het verband tussen voedsel en kolonisatie te beschouwen.
De praktijk van de zuivelindustrie was een product van de domesticatie van schapen, geiten, koeien en varkens ergens tussen 11.000 en 8.000 voor Christus. Volkeren met een herderstraditie waren de eersten die zich met zuivel gingen bezighouden. Deze mensen waren hoofdzakelijk Indo-Europees en zouden zich hebben verspreid naar Noord-Europa en ook naar Pakistan, Scandinavië en Spanje. De consumptie van melk – en in grote mate kaas, yoghurt en boter – is bij deze Europese volkeren al lang traditie. Bij groepen die van oudsher jagers en verzamelaars waren, is er echter weinig bewijs voor enige vorm van zuivelbereiding, aangezien zij geen dieren hadden die geschikt waren voor zuivelbereiding, en deze praktijk een meer sedentaire levenswijze vereiste. Toen de Europeanen “de Amerika’s” koloniseerden, brachten zij ook de praktijk van de zuivelindustrie met zich mee, een enorme industrie tot op de dag van vandaag. Toch waren de inheemse samenlevingen gebaseerd op het jager-verzamelaars model. Hier zien we het meest interessante stukje biologische weerstand tegen het proces van voedselkolonisatie: de lichamelijke afwijzing van lactose bij inheemse bevolkingsgroepen. Alle gegevens wijzen op hoge niveaus van lactose malabsorptie (LM) bij groepen die van oudsher jager-verzamelaars waren. Populaties uit traditionele gebieden waar geen melk werd geoogst, namelijk de Amerika’s, Afrika, Zuidoost- en Oost-Azië en de Stille Oceaan, hebben een zeer hoge prevalentie van LM. Onder deze groepen is ongeveer 63-98% van alle volwassenen niet in staat melk of lactoserijke zuivelproducten te consumeren zonder op zijn minst enig lichamelijk ongemak te ondervinden. Personen van Europese afkomst hebben echter een zeer lage prevalentie van lactose-malabsorptie. Er is dus een duidelijk en bewezen verband tussen de geografie en de prevalentie van LM. Afstammelingen van gebieden waar niet gemolken wordt, hebben nog steeds een hoge prevalentie van LM, vooral onder degenen die relatief ongemengd blijven of die alleen met andere LM-populaties hebben gekruist. De lage prevalentie van LM blijft constant bij diegenen van Noord-Europese afkomst. Bij individuen die tussen deze populaties gemengd zijn, bepaalt de mate van vermenging de prevalentie van lage of hoge LM; dat wil zeggen, hoe Europeser een persoon is, hoe lager de prevalentie van LM. Hoewel koloniale diëten en eetgewoonten werden geïntegreerd in traditionele inheemse consumptiepraktijken, is zuivel een product dat tot op de dag van vandaag voor velen fysiek onverdraaglijk blijft.
Voeding is macht
Kolonisatie is een gewelddadig proces dat de manier van leven van de gekoloniseerden fundamenteel verandert. Voedsel is altijd een fundamenteel instrument geweest in het proces van kolonisatie. Via voedsel worden sociale en culturele normen overgebracht, maar ook geschonden. De inheemse bevolking van de Amerika’s kreeg met de komst van de Spanjaarden te maken met een radicaal ander voedselsysteem. De erfenis van dit systeem is zeer aanwezig in de eetgewoonten van de moderne Latijns-Amerikaanse bevolking. Toch mogen we nooit vergeten dat kolonisatie altijd een betwiste praktijk is geweest, omdat groepen binnen dit proces hebben onderhandeld over hun plaats. Inheems voedsel blijft even aanwezig in het hedendaagse Latijns-Amerikaanse dieet als Europees voedsel. Inzicht in de geschiedenis van voedsel en eetpraktijken in verschillende contexten kan ons helpen begrijpen dat de praktijk van het eten inherent complex is. Voedselkeuzes worden beïnvloed en beperkt door culturele waarden en zijn een belangrijk onderdeel van de constructie en instandhouding van sociale identiteit. In die zin heeft voedsel nooit alleen maar te maken gehad met de simpele handeling van plezierige consumptie – voedsel is geschiedenis, het wordt cultureel overgedragen, het is identiteit. Voedsel is macht.
Geschreven door Dr. Linda Alvarez voor Food Empowerment Project
Armstrong, R., & Shenk, J. (1982). El Salvador, het gezicht van de revolutie (2nd ed.). Boston: South End Press.
Earle, R. (2012). Het lichaam van de conquistador: Food, Race and the Colonial
Experience in Spanish America, 1492-1700. Cambridge: Cambridge University Press.
Trigg, H. (2004). Food Choice and Social Identity in Early Colonial New Mexico.
Journal of Southwest , 46 (2), 223-252.
Earle, R. (2012). Het lichaam van de conquistador: Food, Race and the Colonial Experience in Spanish America, 1492-1700. Cambridge: Cambridge University Press.
Crosby, A. W. Jr. (1972). De Columbiaanse Uitwisseling: Biological and Cultural Consequences of 1492. Connecticut: Greenwood Press.
Earle, R. (2012). Het lichaam van de Conquistador: Food, Race and the Colonial Experience in Spanish America, 1492-1700. Cambridge: Cambridge University Press.
Hackett, C. & C. Shelby. (1942). Revolt of the Pueblo Indians of New Mexico and Otermin’s Attempted Reconquest, 1680-1682. Albuquerque: University of New Mexico Press.
Gutierrez, R. A. (1991). Toen Jezus kwam, gingen de korenmoeders weg: Huwelijk, seksualiteit en macht in New Mexico, 1500-1846. Stanford: Stanford University Press.
Trigg, H. (2004). Food Choice and Social Identity in Early Colonial New Mexico. Journal of Southwest , 46 (2), 223-252.
Vuorisalo, T., Arjamaa, O., Vasemägi, A., Taavitsainen, J. P., Tourunen, A., &
Saloniemi, I. (2012). Hoge lactosetolerantie bij Noord-Europeanen: een gevolg van migratie, niet van melkconsumptie ter plaatse. Perspectives in Biology and Medicine, 55(2), 163-174.
Ook bekend als lactose-intolerantie.
Simoons, F. J. (1978). De Geografische Hypothese en Lactose Malabsorptie: A weighing of the Evidence. Digestive Diseases, 23(11), 963-980.
Met uitzondering van sommige Italianen en Grieken.