Heading

Het Paleolithicum (‘Oude Steentijd’) vormt het vroegste deel van de Steentijd – de grote tijdsspanne waarin hominins stenen werktuigen gebruikten – en loopt van het eerste bekende werktuiggebruik ruwweg 2,6 miljoen jaar geleden tot het einde van de laatste IJstijd ca. 12.000 jaar geleden, waarbij een deel van de cultuur van stenen werktuigen in sommige gebieden tot ca. 10.000 jaar geleden bleef bestaan. Het valt dus samen met het geologisch tijdperk van het Pleistoceen, waarin golven van ijstijden en interglaciale perioden over de planeet trokken. De connotaties van de term reiken echter verder dan de kenmerken van de steenindustrieën, aangezien het paleolithicum ook meer in het algemeen wordt geassocieerd met de culturen en levensstijlen van de jager-verzamelaars die de werktuigen in kwestie vervaardigden.

Het wordt opgevolgd door het mesolithicum (‘Midden Steentijd’), waarin de mensen zich aanpasten aan de veranderende omgeving na het einde van de meest recente ijstijd, en het neolithicum (‘Nieuwe Steentijd’), waarin de landbouw zich verspreidde en eindigde met de komst van glanzend bronzen gereedschap. Als maatregel tegen de huidige zelfoverschatting is het misschien interessant te vermelden dat de Steentijd als geheel ongeveer 99% uitmaakt van het technologische visitekaartje van de mensheid – stenen werktuigen waren dus inderdaad lange tijd zeer in zwang.

Onderverdelingen

Omdat het Paleolithicum zo’n bijna onbegrijpelijk groot tijdsbestek beslaat, hebben onze organisatorisch georiënteerde moderne menselijke breinen gelukkig een aantal onderverdelingen bedacht. Kijkend naar de verschillende ‘stadia’ en karakteristieken die we denken te zien in stenen werktuigculturen over de hele wereld gedurende deze periode – en, cruciaal, niet naar absolute chronologische grenzen – heeft dit de volgende hoogst onoriginele labels opgeleverd:

• Lager- of Vroeg-Paleolithicum – Vanaf het vroegst bekende werktuiggebruik zo’n 2,6 miljoen jaar geleden, met eenvoudige kernen, schilfers, en later grote bifaces, tot ruwweg 250.000 jaar geleden;
• Midden-Paleolithicum – Vanaf ca. 250.000 jaar geleden, met een nieuwe focus op geretoucheerde schilfers en geprepareerde kernen, die populair bleven in bepaalde gebieden tot ca. 30.000 jaar geleden (toen andere gebieden al waren overgestapt op wat wij beschouwen als Opper-Paleolithisch gereedschap);
• Opper- of Laat-Paleolithicum – Begon rond 50.000/40.000 jaar geleden op te komen, deze industrie kende een enorme proliferatie, zowel wat betreft werktuigvormen als bronmaterialen (nu ook veel been, gewei en ivoor), die in sommige gebieden doorging tot na het einde van de laatste ijstijd, helemaal tot ca. 10.000 jaar geleden.

Mensen zouden natuurlijk geen mensen zijn als zij niet ook een aantal meer specifieke werktuigindustrieën binnen deze categorieën zouden onderscheiden. Zo omvat het Neder-Paleolithicum bijvoorbeeld de Oldowan en Acheulean industrieën; het Midden-Paleolithicum roept in feite ‘Mousterian’; en het Boven-Paleolithicum heeft er te veel om op te noemen, maar omvat onder meer het Châtelperronian, Aurignacian, Gravettian, Solutrean, en Magdalenian in Europa en de Clovis en Folsom culturen in de Amerika’s. Opgemerkt zij dat dit natuurlijk kunstmatig geconstrueerde hokjes zijn, die niet alleen de zaken oversimplificeren maar wellicht ook geen recht doen aan de grijze gebieden en overgangsfasen. De ontwikkelingen kunnen bovendien van plaats tot plaats sterk verschillen.

Lager- of Vroeg-Paleolithicum

Zo ver teruggevoerd tot zo’n onthutsende 2,6 miljoen jaar geleden in Afrika is toen sommige vroege mensen voor het eerst eenvoudige stenen werktuigen begonnen te maken. De eerste geïdentificeerde industrie is de Oldowan-industrie, genoemd naar Olduvai Gorge in Tanzania, waarin jager-verzamelaars eenvoudige stenen kernen gebruikten als hak- en hamerstenen, bijvoorbeeld voor het slachten van dieren en het verbrijzelen van hun botten om bij het voedzame merg te komen, of voor het fijnstampen van planten en zaden. De Oldowan kwam vooral voor in Afrika (op plaatsen die overeenkomen met bijvoorbeeld het huidige Tanzania, Kenia, Ethiopië en Zuid-Afrika), maar werd later ook aangetroffen in het Nabije Oosten en Oost-Azië, waarschijnlijk dankzij de lange benen van de avontuurlijke Homo erectus. Het overlapt een beetje met de Acheuleïsche industrie, die wat later opdook, zo’n 1,7 miljoen jaar geleden, en geen echt eindpunt heeft; eerder lijkt het in verschillende gebieden geleidelijk te zijn uitgestorven en plaats te hebben gemaakt voor het Acheuleïsch. Om ons hokjesdenken te ondersteunen, neigen archeologen er echter toe de algemene conclusie van het Oldowan rond één miljoen jaar geleden te stellen.

Het Acheulean, gekenmerkt door grote bijlen die werden omgevormd tot allerlei enge dingen zoals handbijlen, pikhouwelen en hakbijlen, ontwikkelde zich eerst in Afrika en verspreidde zich vervolgens over Eurazië. Het vergezelde de migratie van mensen als de Homo erectus en de Homo heidelbergensis door Europa en Azië en stelde hen in staat hun prooien en bijgerechten veel doeltreffender te verwerken. Deze mensen leerden ook geleidelijk hoe ze vuur goed konden gebruiken en minstens 400.000 jaar geleden werd het gebruik van vuur zichtbaar in de archeologische gegevens, waardoor koken de aanzet kon geven tot allerlei lichamelijke ontwikkelingen (grotere hersenen!

Teken in voor onze wekelijkse e-mailnieuwsbrief!

Midden-Paleolithicum

Het Midden-Paleolithicum (c. 250.000- ca. 30.000 jaar geleden) van Europa, het Nabije Oosten en Noord-Afrika wordt geïdentificeerd wanneer de voorheen zeer populaire bifaces hun plaats in de schijnwerpers opgeven voor geretoucheerde schilfers die uit zorgvuldig geprepareerde kernen worden geslagen (bekend als de Levallois-techniek) om werktuigen te creëren zoals zijschrapers, punten, en gesteunde messen. Het is duidelijk dat de werktuigen in de loop der tijden steeds bruikbaarder werden en de mensen rond deze tijd hielpen om in bijna de hele Oude Wereld steeds uitdagender omgevingen te veroveren.

Midden-Paleolithische vindplaatsen laten bovendien de aanwezigheid van lokale tradities en variatie zien. Menselijke groepen gebruikten nog steeds meestal natuurlijke schuilplaatsen zoals grotten en rotsschuilplaatsen, maar deze kregen nu langzaam aparte gebieden aangewezen voor specifieke activiteiten, en vuur en haarden werden veel gebruikelijker. Geassocieerde mensen zijn vooral de Neanderthalers (Mousterische industrie), maar ook vroege Homo sapiens.

Afrika was rond deze tijd de bakermat van de Midden-Steentijdtechnologie (of MSA, niet te verwarren met het Mesolithicum, en niet synoniem met het Midden-Paleolithicum), die ook gebruik maakte van geprepareerde kerntechnieken om een reeks op scherven gebaseerde werktuigen te vervaardigen, maar die, wat ongebruikelijker is, ook al tekenen vertoonde van hafting (het vastmaken van punten en schilfers aan handvaten, zoals bij een speer), het gebruik van beenwerktuigen, en het gebruik van pigment en schelpen, wat op symbolische gedachten duidt. Een uitstekend voorbeeld is Blombos Cave in Zuid-Afrika.

Upper- of Laat-Paleolithicum

Het Boven- of Laat-Paleolithicum (ca. 50.000/40.000- ca. 10.000 jaar geleden) vertegenwoordigde een explosie in de diversiteit van werktuigen. Steen gaf zijn status van voornaamste bronmateriaal op aan materiaal zoals been, gewei en ivoor, dat werd gevormd tot ingewikkelde naalden, punten en burijnen (graveurs/beitels met scherpe, gebeitelde punten of randen) – hoewel er ook nog steeds lemmetwerktuigen van steen werden gemaakt. Naaien behoorde nu zeker tot de mogelijkheden, en speerwerpers, harpoenen en pijl en bogen duidden op een serieuze verandering in de levenswijze van hun makers, waardoor een veel gevarieerder jachtgedrag mogelijk werd. Er werden steeds sterkere regionale materiële culturen zichtbaar, zodat veel gebieden een eigen label hebben dat verwijst naar de specifieke ins en outs van hun werktuigbouw.

Het Boven-Paleolithicum gaat over het algemeen hand in hand met Homo sapiens, maar sommige Neanderthalers lijken (direct of indirect) in contact te zijn gekomen met hun cultuur en hebben ook enkele aspecten ervan geleend (en omgekeerd trouwens ook), en de Châtelperroniaanse industrie uit het Boven-Paleolithicum, die zich onderscheidt door gekromde lemmeten, is waarschijnlijk ook door Neanderthalers gemaakt. Cultureel gezien creëerde de anatomisch moderne mens massa’s kunst en figuratieve voorwerpen, omdat symbolische expressie ondubbelzinnig zichtbaar wordt in het kader van deze industrie, terwijl Neanderthalers ook decoratieve vaardigheden vertoonden en er enkele begrafenissen van bekend zijn.

Tegen de tijd dat de gletsjers van de laatste ijstijd zich begonnen terug te trekken en het Holoceen tijdperk begon, zo’n 12.000 jaar geleden, had de mens niet alleen de Oude Wereld veroverd, maar was hij doorgedrongen tot in het zuidelijkste puntje van Australië en de Amerika’s. In deze warmere periode, ingeklemd tussen de temperamentvolle klimatologische omstandigheden waarmee de paleolithische culturen gepaard gingen en de komst van de landbouw, die het begin van het neolithicum markeert, maakte de industrie van het bovenpaleolithicum plaats voor die van het mesolithicum. Naarmate de mens zich trachtte aan te passen aan het postglaciale klimaat en de veranderende flora en fauna, waren er andere werktuigen nodig (zoals bijlen voor het rooien van bossen) en werden microlieten (kleine lemmeten van vuursteen die doorgaans slechts 5 mm lang en 4 mm dik zijn) de archetypische werktuigvormen. Gelukkig hadden de verschillende menselijke soorten in het Paleolithicum hun technologie snel genoeg ontwikkeld om de uitdagingen die de natuur hen oplegde, bij te kunnen houden.