Heading

Science Diction is een hapklare podcast over woorden en de wetenschappelijke verhalen die erachter zitten.

Eerste gebruik: 1395

Mercury heeft verschillende aanspraken op roem: het is het enige metallische element dat vloeibaar is bij kamertemperatuur, en het is al eeuwenlang bekend bij oude culturen.

Rivers Of Quicksilver

Diep begraven onder een berg aarde in de provincie Shaanxi in China ligt een tombe ter grootte van een voetbalveld. Schriften beschrijven een buitenaards schouwspel dat sinds de derde eeuw voor Christus niet meer is gezien: Sterrenbeelden in juwelen op het plafond, torenhoge replica’s van paleizen, kruisbogen en pijlen in een booby-trap voor het geval er indringers zijn, en glinsterende rivieren van zilverkleurig vloeibaar kwik die de paden van de Huang He en de Yangtze nabootsen.

Het ondergrondse mausoleum werd gebouwd voor Qin Shi Huang, de eerste keizer van het verenigde China. En hoewel de details van deze fantastische beschrijvingen misschien overdreven zijn, ontdekten onderzoekers in de jaren tachtig verhoogde concentraties kwik in de grond rond het mausoleum, en de tombe blijft verzegeld om zowel lucht- en waterschade te voorkomen, als, zoals auteur en arts Lydia Kang het formuleerde, om de potentiële “giftige bom” van kwik binnenin in bedwang te houden. De keizer was geobsedeerd door het vinden van het levenselixer en hij geloofde dat kwik de sleutel daartoe was. Hij dronk trouw mengsels van het glanzende element, en hij stierf aan kwikvergiftiging op 49-jarige leeftijd, volgens Quackery door Kang en Nate Pedersen.

“De fascinatie voor dit element en de fascinatie voor het zoeken naar gezondheid en een lang leven ten koste van je eigen gezondheid en lang leven – het is triest ironisch,” zegt Kang in een oproep aan Science vrijdag.

De keizer was niet de enige die deze fascinatie koesterde. Sporen van het element in Egypte dateren van 1500 voor Christus, en eeuwenlang was kwik het middelpunt van zowel alchemie als geneeskunde. De geloofsovertuigingen onder alchemisten verschilden over de hele wereld, maar kwik speelde steeds een sleutelrol bij de beoefening. Alchemisten noemden de mysterieuze stof vaak “kwikzilver”. Snelheid en beweeglijkheid waren eigenschappen van de Romeinse god Mercurius, en zij gebruikten zijn planeet – de snelst bewegende planeet in ons zonnestelsel – om het element te symboliseren. Tegenwoordig staat het element officieel bekend als kwik op het periodiek systeem, maar het behoudt zijn afkorting Hg – een knipoog naar zijn oude Latijnse naam, hydrargyrum, wat “waterzilver” betekent.”

Zelfs na de dagen van de alchemie bestond er nog verwarring over wat het vreemde zilver wel en niet kon doen. Eeuwenlang waren kwikhoudende pillen de remedie du jour voor kwalen variërend van syfilis tot constipatie tot gele koorts, schrijven Kang en Pedersen in Quackery. De pillen veroorzaakten snelle darm- en maagbewegingen, en – een knipoog naar de humorale theorie – waren bedoeld om de giftige stoffen die je kwelden weg te spoelen.

“Alles was zo van: ‘Voel je je niet goed? Neem wat zuiveringspillen. En als je constipatie hebt, neem dan wat zuiveringspillen. En als je een slechte eetlust hebt, neem dan een paar zuiveringspillen,” zegt Kang.

“En het is lachwekkend, maar het geeft ook aan hoe dat in die tijd de standaardmedicatie was.”

Een voorstander van deze “kuur” was niemand minder dan Dr. Benjamin Rush, een van de ondertekenaars van de Verklaring van Onafhankelijkheid. Rush pleitte voor de zuiverende werking van kwikhoudende medicijnen tijdens de gele koorts epidemie in Philadelphia aan het eind van de jaren 1700, en schreef links en rechts overvloedige doses van de pillen voor. Later bleek dat zijn patiënten een meer dan 10% hoger sterftecijfer hadden dan andere gele koorts patiënten. Naast de andere gevolgen van de gele koorts moesten de patiënten van Rush voortdurend hun lichaam ontdoen van vloeistoffen.

Er is een verschil tussen organisch kwik, zoals kwikzilver en vloeibaar kwik (dat volgens de geruchten door de tombe van Qin Shi Huang stroomde), en kwikzouten, die werden aangetroffen in de kwikhoudende medicijnen die Rush en anderen voorschreven. Anorganisch kwik zoals de zouten worden meestal via de nieren verwerkt, en de effecten, hoewel onaangenaam, spoelen over het algemeen uit ons systeem, zegt Kang. Organisch kwik is een ander verhaal – de giftigheidsniveaus zijn veel hoger en kunnen leiden tot permanente neurologische schade of zelfs de dood.

Wanneer een bepaalde “remedie” al eeuwenlang bestaat, zegt Kang, is het moeilijk om het los te laten. Een deel van de aantrekkingskracht van kwik was dat het in ieder geval iets deed.

“Je neemt het, het doet iets, je gaat naar de wc, over het algemeen als je buikpijn hebt, als het geen voedselvergiftiging is of iets heel dodelijks, gaat het na een paar dagen weg,” zegt ze. “Dus die causaliteit is er. Mensen zeggen: ‘Ik nam dit en toen werd ik beter,’ zonder uit te pluizen dat als je het echt test, je zult ontdekken dat het eigenlijk vanzelf weggegaan zou kunnen zijn of dat dit niet de eigenlijke remedie was.”

Bewijs voor kwik

Hoewel kwik als geneesmiddel zeker twijfelachtig is, heeft het element recentelijk een centrale rol gespeeld in de wetenschap van het aanwijzen van een belangrijke kampeerplaats tijdens de expeditie van Lewis en Clark.

In 1804, na een mislukte poging om de “legendarische” noordwestelijke doorgang te vinden, stopten Meriwether Lewis en William Clark om twee dagen uit te rusten. Ze zouden het kamp Traveller’s Rest noemen, en het is dezelfde plek waar het korps zich op hun terugreis in 1806 in twee groepen opsplitste om een groter deel van het continent te verkennen. Maar eeuwenlang wist niemand de precieze locatie van Traveller’s Rest.

Met dank aan de nauwgezette dagboekaantekeningen van Lewis en Clark, hadden onderzoekers een ruw idee van de locatie van het kamp, in het westen van Montana. Maar het bewijs dat uiteindelijk de doorslag gaf, waren kwiksporen die zich bijna precies 300 voet van de voorgestelde kampeerplaats bevonden… en dat brengt ons terug bij Dr. Benjamin Rush.

Voordat ze op expeditie gingen, voorzag Rush Lewis en Clark van niet minder dan 50 dozijn van zijn pillen, bekend als “thunderclappers”, die moesten dienen als tegengif tegen een aantal kwalen die het korps op hun reis tegen zou kunnen komen. De pillen waren een mengsel van chloor, het laxeermiddel jalap, en maar liefst 60 procent kwik – en afgaande op de naam, kunt u misschien wel raden wat de lichamelijke gevolgen zouden zijn van het slikken van Rush’s “thunderclaps.”

Het ontdekkingskorps volgde de regels van het “Blauwe Boek” van het Amerikaanse leger, waarin de inrichting van de kampen gedetailleerd werd beschreven:

Eeuwen later, toen onderzoekers kwikverdampingsanalyses uitvoerden in de buurt van de voorgestelde locatie van Traveller’s Rest, kon men raden hoe ver van de kampeerplaats de kwiksporen tevoorschijn kwamen. Omdat kwik sterke bindingen vormt met zwavel, dat zich bevindt in organische bodems zoals die bij Traveller’s Rest, is het onwaarschijnlijk dat de kwikafzettingen zich in de loop der jaren van de oorspronkelijke locatie van de latrine zouden hebben verwijderd.

En hoewel het gebruik van kwik voor medicinale doeleinden vandaag de dag misschien niet gebruikelijk meer is, geeft het ons toch een (mogelijk giftig) kijkje in ons verleden.

Opmerking voor de redactie: In een eerdere versie van dit artikel stond dat kwik het enige element was dat zijn gemeenschappelijke naam deelt met een Romeinse god. Dit is onjuist, want zowel Neptunium als Plutonium delen hun naam met Romeinse goden.

Bronnen en verder lezen

• Speciale dank aan Lydia Kang
• Kwakzalverij: A Brief History of the Worst Ways to Cure Everything door Lydia Kang en Nate Pedersen
• Het Terra Cotta Leger: China’s First Emperor and the Birth of a Nation door John Man
• Stromende rivieren van kwik (Chemistry World)
• Ontdekking van de Elementen door Mary Elvira Weeks
• Mercury: Element of the Ancients (Dartmouth Toxic Metals Superfund Research Program)
• Expeditie van Lewis en Clark: A National Register of Historic Places Travel Itinerary (National Parks Service)
• Voorschriften voor de orde en tucht van de troepen van de Verenigde Staten door Frederick William Baron von Steuben (Library of Congress)
• The journals of Lewis and Clark door Meriwether Lewis en William Clark (Internet Archive)
• Benjamin Rush, MD: moordenaar of geliefde genezer? (Proceedings van Baylor University Medical Center)
• Wat is de planeet Mercurius? (NASA)