De Vijfsterrenbeweging in Italië heeft op 14 en 15 november een congres gehouden om de toekomst van de partij te bepalen. Het congres kwam na teleurstellende regionale verkiezingsresultaten en een aanhoudende daling in de opiniepeilingen sinds de laatste Italiaanse algemene verkiezingen in 2018. Maria Giovanna Sessa en Giacomo Riccio schrijven dat de partij moet beslissen of ze haar positie als mainstream politieke speler wil omarmen of haar anti-systeem geloofsbrieven wil terugwinnen.
Op 20-21 september stemden de Italianen in een grondwettelijk referendum om het parlement van het land met ongeveer een derde van zijn omvang te verkleinen. De wijzigingen werden goedgekeurd door iets minder dan 70 procent van de kiezers, die werden overtuigd door het vooruitzicht van kostenbesparingen en meer efficiëntie.
Hoewel het referendum kon rekenen op de steun van de belangrijkste regerings- en oppositiepartijen, claimde de Vijfsterrenbeweging (Movimento 5 Stelle – M5S) het resultaat als een overwinning. Toch kon dat optimisme niet worden doorgetrokken naar de verkiezingen die zeven Italiaanse regio’s op hetzelfde moment hielden. De twee stemmingen vormen een interessant ijkpunt om de prestaties van de Vijfsterrenbeweging, halverwege haar tweede regeringsperiode, te beoordelen.
Van rijzende ster tot vallende ster
Het “valentie-populisme” van de M5S stelt haar in staat zich te concentreren op consensusbevorderende, niet-positionele kwesties, een categorie waarin het grondwettelijk referendum zeker thuishoort, aangezien het werd gepolitiseerd als de eerste van vele hervormingen gericht op bureaucratische snoei en werd overgebracht via een mechanisme van directe democratie. Hoewel de vereenvoudiging van politieke kwesties tot een ja-of-nee antwoord van het publiek succesvol is gebleken voor de partij, hebben de resultaten van de meer deliberatieve regionale stemming (waar ze er niet in slaagden om een van de zeven wedstrijden te winnen) haar zwakke punten blootgelegd.
Sinds het winnen van de meeste stemmen van elke partij in de algemene verkiezingen van 2018, is het anti-systeem M5S van een positie van weigering om compromissen te sluiten met andere partijen (een onmogelijke daad binnen het proportionele kiesstelsel van Italië) naar het accepteren van een kwestie-voor-kwesties samenwerking met derde spelers. Dit leidde tot een eerste kabinet in een coalitie met de Liga, die werd gevolgd door een tweede coalitie met haar ‘vijand werd vriend’, de Democratische Partij.
De partij wordt momenteel verscheurd tussen twee concurrerende strategieën. Aan de ene kant heeft zij zich vaak als een beweging gedragen door kruistochten voor één enkel onderwerp te beginnen. Maar als lid van de regering is zij nu verplicht standpunten in te nemen over een compleet pakket beleidskwesties, wat tot confrontatie leidt – hoewel de partij factionisme altijd heeft afgewezen. De laatste tijd begint het historische motto “uno vale uno” (één is één waard) meer te klinken als het systematisch monddood maken van een gezond intern debat, dan als een egalitair gezang.
Zwakke lokale fundamenten
Inclusief de verkiezingen van januari heeft de M5S dit jaar in negen Italiaanse regio’s een electoraal debacle beleefd, wat haar zwakke territoriale fundamenten onderstreept. Dit bleek duidelijk bij de laatste verkiezingen, waar zittende actoren met een sterke lokale aanwezigheid werden beloond: Vincenzo De Luca in Campanië en Michele Emiliano in Apulië voor de Democratische Partij, Giovanni Toti in Ligurië en Luca Zaia in Veneto voor centrum-rechts.
De kosten van deze territoriale afwezigheid waren al aan het licht gekomen na de nationale verkiezingen van 2018, toen de M5S, die erin geslaagd was de traditionele tendens van de Italiaanse politiek om te schuiven tussen links en rechts te doorbreken, er vervolgens niet in slaagde om ook maar één lokale verkiezing te winnen. De slechte prestaties van de partij werden geweten aan haar “virtuele” aard, die ervoor zorgt dat haar relevantie op nationaal niveau van de radar verdwijnt als het op lokale politiek aankomt. Virginia Raggi, de huidige burgemeester van Rome, en Chiara Appendino, de burgemeester van Turijn, zijn de uitzonderingen die de regel bevestigen.
Over het geheel genomen markeerden de regionale verkiezingen een terugkeer naar het aloude bipolarisme tussen centrum-rechts – met name de Liga en de Broeders van Italië, die haar recente stijging in populariteit heeft doorgezet – en de Democratische Partij aan centrum-linkse zijde. Het ontbreken van een geconsolideerde identiteit heeft de M5S in staat gesteld om met beide polen te regeren, maar heeft ook de illusie dat de partij de belangrijkste spil in de coalitievorming zou kunnen worden, aan flarden geschoten. De partij lijkt momenteel eerder een pion in een politiek spel dat ze anderen helpt te winnen.
Waar nu?
De M5S moet dringend een andere koers gaan varen, anders dreigt ze uit te sterven. Een eerste mogelijke oplossing om overeind te blijven zou erin bestaan terug te keren tot de oppositie door de lastige rol van beslisser op te geven en terug te keren tot haar oorspronkelijke rol als “beslisser-beslisser”. De gekozen vertegenwoordigers van de M5S lijken zich echter comfortabel te hebben gevoeld bij de voordelen van het ambt en het zou wel eens gemakkelijker gezegd dan gedaan kunnen zijn om hen ervan te overtuigen dit lot uit de loterij op te geven, vooral in de context van een verkleind parlement.
Een andere optie zou zijn om de aard van de politiek te accepteren als de kunst van het mogelijke, een perspectief dat onlangs werd overwogen door de voormalige leider van de partij, Luigi di Maio. Dit bewijs van politieke volwassenheid zou onvermijdelijk ten koste gaan van het achterlaten van een aantal aanhangers – de M5S heeft sinds het begin van de zittingsperiode al 24 parlementsleden aan andere partijen verloren. Hoe dan ook, de benoeming van een nieuwe leider wordt gezien als cruciaal voor het overwinnen van de animositeit ten opzichte van de huidige leiding, die ervan wordt beschuldigd niet de impuls te hebben om de agenda van de partij te bekrachtigen boven die van de Democratische Partij. Nadat verschillende politieke vertegenwoordigers herhaaldelijk een congres hadden voorgesteld om de toekomstige koers van de partij te bespreken, werd uiteindelijk een conventie, de zogenoemde “Staten-Generaal”, belegd.
Deze ongekende virtuele conventie heeft drie verschillende fasen gekend. Een nationale vergadering op 14-15 november vormde de afsluiting van provinciale en regionale bijeenkomsten die eind oktober werden gehouden. De “oprichters” Beppe Grillo en Davide Casaleggio weigerden zich aan te sluiten bij de 30 sprekers (topactivisten en politici) die waren geselecteerd om het soort leiderschap, organisatie en interne regels vast te stellen dat de M5S zou moeten omarmen. Het resultaat van de beraadslagingen heeft de vorm gekregen van een reeks eensgezinde, maar niet-definitieve richtlijnen die de aanhangers van de partij in de komende dagen zullen goedkeuren via het participatieve democratieplatform Rousseau, waarvan de fondsen onlangs zijn stopgezet (een ander symptoom van de interne malaise van de partij).
Voorlopig lijkt de confrontatie te gaan tussen de regeringslijn die wordt gepropageerd door Luigi Di Maio, en de dissidente lijn die Alessandro Di Battista belichaamt. De laatste ontvluchtte het politieke toneel in 2018, maar lijkt nu klaar om een comeback te maken en misschien op te treden als de redder die de partij zo wanhopig nodig heeft. Het is geen verrassing dat het huidige leiderschap niet al te enthousiast was over het hele conventie-idee en Di Battista bij zijn terugkeer een beslist koud welkom gaf. Di Battista is in potentie de belichaming van de wind van verandering die zowel de huidige leiding, die het oorspronkelijke mandaat van het volk zou hebben verraden door zich bij de “elite” aan te sluiten, als de vaste overeenkomst met de Democratische Partij ter discussie kan stellen.
Eindeljk zal de M5S moeten beslissen welk pad zij zal bewandelen: of zij haar bekering tot de hoofdstroom zal erkennen of haar anti-systeem geloofsbrieven zal terugwinnen, voordat een andere speler opduikt om die schoenen te vullen.
Note: Dit artikel geeft de mening van de auteurs weer, niet het standpunt van EUROPP – European Politics and Policy of de London School of Economics. Aanbevolen afbeelding: Movimento 5 Stelle