Waar fonetiek de studie van klanken is en zich bezighoudt met de productie, het horen en de perceptie van spraakklanken (telefoons genoemd), beschrijft de fonologie de manier waarop klanken functioneren binnen een bepaalde taal en opereert zij op het niveau van klanksystemen en abstracte klankeenheden. De kennis van de klanken van een taal is slechts een klein onderdeel van de fonologie. Dit belang blijkt uit het feit dat je een woord in een ander woord kunt veranderen door eenvoudig één klank te veranderen. Denk maar aan de verschillen tussen de woorden time en dime. De woorden zijn identiek op de eerste klank na. en kunnen dus woorden van elkaar onderscheiden, en worden contrasterende klanken genoemd. Het zijn onderscheidende klanken in het Engels, en alle onderscheidende klanken worden geclassificeerd als fonemen.
Minimale paren
Minimale paren zijn woorden met verschillende betekenissen die op één na dezelfde klanken hebben. Deze contrasterende klanken kunnen medeklinkers of klinkers zijn. De woorden pin en bin zijn minimale paren omdat ze precies hetzelfde zijn op de eerste klank na. De woorden read en rude zijn ook precies hetzelfde op de klinkerklank na. De voorbeelden van hierboven, time en dime, zijn ook minimale paren. In feite zijn woorden met één contrasterende klank minimale paren. Een ander kenmerk van minimale paren is overlappende distributie. Men zegt dat klanken die in fonetische omgevingen voorkomen die identiek zijn, een overlappende distributie hebben. De klanken van from pin en bin hebben een overlappende verdeling omdat ze in beide woorden voorkomen. Hetzelfde geldt voor three en through. De klanken van is in overlappende distributie omdat ze ook in beide woorden voorkomen.
Vrije variatie
Sommige woorden in het Engels worden door verschillende sprekers anders uitgesproken. Dit is het meest merkbaar bij sprekers van Amerikaans Engels en sprekers van Brits Engels, evenals bij dialectverschillen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de manieren waarop geen van beide kan worden uitgesproken. De uitspraak van Amerikaans Engels neigt naar , terwijl de uitspraak van Brits Engels .
Phones and Allophones
Phonemen zijn geen fysieke klanken. Het zijn abstracte mentale representaties van de fonologische eenheden van een taal. Fonemen worden beschouwd als een enkele spraakklank waarvan fonemen zijn gemaakt. Fonemen zijn een familie van telefoons die als één enkele klank worden beschouwd en door hetzelfde symbool worden voorgesteld. De verschillende fonemen die de realisatie zijn van een foneem worden allofonen van dat foneem genoemd. Het gebruik van allofonen is niet willekeurig, maar wordt door regels gestuurd. Deze regels worden niemand aangeleerd, omdat ze onbewust worden aangeleerd wanneer de moedertaal wordt aangeleerd. Om een onderscheid te maken tussen een foneem en zijn allofonen, zal ik schuine strepen // gebruiken om fonemen te omsluiten en haakjes om allofonen of foneen te omsluiten. Bijvoorbeeld, en zijn allofonen van het foneem /i/; en zijn allofonen van het foneem /ɪ/.
Complementaire verdeling
Als twee klanken allofonen zijn van hetzelfde foneem, wordt gezegd dat ze complementair verdeeld zijn. Deze klanken kunnen niet voorkomen in minimale paren en ze kunnen de betekenis van verder identieke woorden niet veranderen. Als je de klanken verwisselt, verander je alleen de uitspraak van de woorden, niet de betekenis. Moedertaalsprekers van de taal beschouwen de twee allofonen als variaties van dezelfde klank. Om dit te horen, begin je het woord cool te zeggen (je lippen zouden opgetrokken moeten zijn in afwachting van de /u/ klank), maar zeg je in plaats daarvan kill (met je lippen nog steeds opgetrokken). Je uitspraak van kill zou vreemd moeten klinken omdat cool en kill worden uitgesproken met verschillende allofonen van het foneem /k/.
Geasaliseerde klinkers zijn allofonen van hetzelfde foneem in het Engels. Neem bijvoorbeeld de klanken in bad en ban. Het foneem is /æ/, maar de allofonen zijn en . Maar in het Frans zijn nasale klinkers geen allofonen van dezelfde fonemen. Het zijn afzonderlijke fonemen. De woorden beau en bon zijn niet complementair verdeeld omdat het minimale paren zijn en contrasterende klanken hebben. Door de klanken te veranderen verandert de betekenis van de woorden. Dit is slechts één voorbeeld van verschillen tussen talen.
Phonologische regels
Assimilatie: klanken gaan meer lijken op aangrenzende klanken, waardoor articulatie of uitspraak gemakkelijker wordt; zoals klinkers worden nasaal voor nasale medeklinkers
– Harmonie: niet-aangrenzende klinkers gaan meer op elkaar lijken doordat ze een kenmerk of reeks kenmerken delen (komt veel voor in het Fins)
– Gemininatie: klank wordt identiek aan een aangrenzende klank
– Regressieve assimilatie: klank links is het doel, en klank rechts is de trigger
Dissimilatie: klanken gaan minder lijken op aangrenzende klanken; deze regels zijn vrij zeldzaam, maar een voorbeeld in het Engels is worden (/f/ en /θ/ zijn beide fricatieven, maar /t/ is een stop)
Epenthesis: invoegen van een klank, bijv.Latijn “homre” werd Spaans “hombre”
– Prothesis: invoeging van klinkerklank aan het begin van een woord
– Anaptyxis: klinkerklank met voorspelbare kwaliteit wordt woord-binnen ingevoegd
– Paragoge: invoeging van klinkerklank aan het eind van een woord
– Excrescentie: medeklinkerklank ingevoegd tussen andere medeklinkers (ook wel stop-intrusie genoemd)
Deletie: weglating van een klank; bijv.g. Franse woord-eindmedeklinkers worden geschrapt als het volgende woord met een medeklinker begint (maar blijven behouden als het volgende woord met een klinker begint)
– Aphaerese: klinkerklank wordt aan het begin van het woord geschrapt
– Syncope: klinkerklank wordt woord-intern geschrapt
– Apocope: klinkerklank wordt aan het eind van het woord geschrapt
Metathesis: herschikking van fonemen; in sommige dialecten van het Engels wordt het woord asked uitgesproken ; kinderspraak vertoont veel gevallen van metathesis zoals aminal voor animal
Lenition: consonant verandert in een zwakkere manier van articuleren; stemhebbende stop wordt een fricatief, fricatief wordt een glide, enz.
Palatalisatie: klank wordt palataal als hij grenst aan een voorste klinker Compensatoire verlenging: klank wordt lang als gevolg van klankverlies, b.v. Latijn “octo” werd Italiaans “otto”
Assimilatie in het Engels
Een interessante observatie van assimilatieregels blijkt uit de vorming van meervouden en de verleden tijd in het Engels. Bij de meervoudsvorm van zelfstandige naamwoorden wordt de laatste letter uitgesproken als , , of . Bij de vorming van de verleden tijd van werkwoorden wordt de uitgang -ed uitgesproken als , , . Als je woorden in drie kolommen zou sorteren, zou je kunnen zien waarom bepaalde woorden door bepaalde klanken worden gevolgd:
| Plural zelfstandige naamwoorden | ||
|---|---|---|
| /s/ | /z/ | /əz/ | katten | vaders | kerken |
| tips | bibs | kusjes |
| lachen | honden | rechters |
| Verleden tijd | ||
| /t/ | /d/ | /əd/ |
| gekust | geliefd | geklopt |
| gewassen | jogged | waded |
| coughed | teased | seeded |
Hoopvol, kun je bepalen welke medeklinkers welke klanken voortbrengen. In de zelfstandige naamwoorden wordt /s/ toegevoegd na stemloze medeklinkers, en /z/ wordt toegevoegd na stemhebbende medeklinkers. /əz/ wordt toegevoegd na sibilanten. Voor de werkwoorden wordt /t/ toegevoegd na stemloze medeklinkers, en /d/ na stemhebbende medeklinkers. /əd/ wordt toegevoegd na alveolaire registers. Het mooie hiervan is dat niemand je dit ooit geleerd heeft op school. Maar dankzij de taalkunde weet je nu waarom er verschillende klanken zijn (door assimilatieregels gaan de medeklinkers meer op hun naburige medeklinkers lijken.)
Regels schrijven
Een algemene fonologische regel is A → B / D __ E (gezegd: A wordt B als hij tussen D en E voorkomt) Andere symbolen in regels schrijven zijn: C = elk obstruent, V = elke klinker, Ø = niets, # = woordgrens, ( ) = optioneel, en { } = of/of. Een schrapregel is A → Ø / E __ (A wordt geschrapt als hij na E voorkomt) en een invoegregel is Ø → A / E __ (A wordt ingevoegd als hij na E voorkomt).
Alpha-notatie wordt gebruikt om gelijksoortige assimilatieregels samen te voegen tot één. C → / __ (Een obstruent wordt stemhebbend wanneer het voor een stemhebbend obstruent komt EN een obstruent wordt stemloos wanneer het voor een stemhebbend obstruent komt). Op dezelfde manier kan het ook gebruikt worden voor dissimilatieregels. C → / __ (Een obstruent wordt stemhebbend wanneer het voor een stemloze obstruent komt EN een obstruent wordt stemloos wanneer het voor een stemhebbend obstruent komt). Geminatieregels worden geschreven als C1C2 → C2C2 (bijvoorbeeld, pd → dd)
Syllabelstructuur
Een syllabe heeft drie pieken: nucleus (klinker), aanzet (medeklinker voor de nucleus) en coda (medeklinker na de nucleus.) De aanzet en coda zijn beide optioneel, wat betekent dat een syllabe een klinker kan bevatten en verder niets. De nucleus is per definitie verplicht in elke lettergreep. De volgorde van de pieken is altijd aanzet – nucleus – coda. Alle talen staan open lettergrepen toe (Medeklinker + Klinker), maar niet alle talen staan gesloten lettergrepen toe (Medeklinker + Klinker + Medeklinker). Talen die alleen open lettergrepen toestaan, worden CV-talen genoemd. Naast het niet toestaan van codas, hebben sommige CV talen ook beperkingen op het aantal medeklinkers dat in de aanzet is toegestaan.
Het sonoriteitsprofiel dicteert dat de sonoriteit in elke taal moet stijgen naar de kern en dalen naar de coda. De sonoriteitschaal (van meest naar minst sonoor) is klinkers – gliden – vloeistoffen – nasalen – obstruenten. De sonoriteit moet toenemen in de aanzet, maar de klanken mogen niet aangrenzend zijn of een articulatieplaats delen (behalve in het Engels), noch mogen er meer dan twee medeklinkers in de aanzet zijn. Dit verklaart waarom het Engels sommige medeklinkercombinaties wel toestaat, maar andere niet. Bijvoorbeeld, price is een welgevormde lettergreep en woord omdat de sonoriteit stijgt in de aanzet (p, een obstruent, is minder sonoor dan r, een liquide); maar rpice is geen lettergreep in het Engels omdat de sonoriteit niet stijgt in de aanzet.
De Maximaliteitsconditie stelt dat aanzetten zo groot mogelijk zijn volgens de welgevormdheidsregels van een taal. Onsets hebben altijd de voorkeur boven codas bij het syllabificeren van woorden. Er zijn ook beperkingen die stellen dat het maximum aantal medeklinkers tussen twee klinkers vier is; onsets en codas hebben maximaal twee medeklinkers; en onsets en codas kunnen alleen groter zijn aan de randen van woorden.