Het oude Rome was een macho samenleving, vaak misogynistisch, waar vrouwen geen gelijke burgerrechten hadden. Als we echter goed naar de geschiedenis kijken, zien we dat er vrouwen waren die hun stempel drukten op de samenleving, hetzij door te werken binnen hun voorgeschreven rol als echtgenote, minnares, moeder, zuster of dochter, hetzij door zoveel politieke, religieuze of, in een enkel geval, militaire macht uit te oefenen dat zij die rol volledig aan hun laars lapten en op eigen benen gingen staan. Deze vrouwen navigeerden op dit uitdagende terrein en drukten een belangrijk stempel op de loop der gebeurtenissen. We leren niet altijd over hen in de geschiedenisles, maar hun verhalen zijn inspirerend en verdienen het verteld (en herverteld) te worden. Zonder hun erkenning wordt het verhaal van Rome een puur mannelijk verhaal, dat geen recht doet aan het waarom achter veel van de leiders en soldaten die aan de macht kwamen.
Sommige van hun namen komen je misschien bekend voor, zoals Livia, Boudicca en Sint Helena. Livia was de echtgenote en partner van keizer Augustus en de moeder van keizer Tiberius; Boudicca leidde een Britse opstand tegen de Romeinse overheersing; en Helena was de moeder en adviseur van de eerste christelijke keizer, Constantijn. Maar er zijn andere onbezongen vrouwelijke helden die even fascinerend zijn.
Atia was de moeder van Augustus. Toen haar man in 59 v. Chr. stierf, koesterde zij haar vierjarige zoon en hielp hem op te groeien. Hij was toen nog geen keizer – slechts een vaderloos kind. Maar hij was veelbelovend, en Atia zorgde ervoor dat hij de aandacht trok van haar overwerkte en vastberaden oom, Julius Caesar. Toen Caesar in 44 v. Chr. werd vermoord, liet hij de jongen, die nu 18 was, achter als zijn postuum geadopteerde zoon. Atia adviseerde haar zoon achter de schermen en was de eerste die hem bejubelde als Caesars erfgenaam. Hoewel ze niet lang genoeg leefde om hem de eerste keizer van Rome te zien worden, had Atia de voldoening te weten dat ze haar zoon van pech tot politiek eminentie had gepromoveerd.
Af 75 jaar later was Rome een monarchie en zat Augustus’ stiefzoon Tiberius op de troon. Oud en wereldvreemd, werd Tiberius in 31 na Christus bijna ten val gebracht door een samenzwering. Hij werd gered door een vrouw, de nicht van Augustus, Antonia, die het complot aan hem onthulde. En Antonia was op haar beurt afhankelijk van een andere vrouw, een vreemdelinge en slavin genaamd Caenis. Caenis was de persoonlijke secretaresse van Antonia, een zeer getalenteerde vrouw met een fotografisch geheugen. Het was Caenis die de brief schreef die Antonia naar Tiberius stuurde. Gewapend met de informatie die deze brief bevatte, maakte de ouder wordende keizer zich op en liet zijn vijanden executeren. Antonia bevrijdde Caenis uiteindelijk.
Op een zeker moment in de jaren ’30 begon Caenis een verhouding met een opkomende Romeinse officier, Vespasianus, die tientallen jaren later, na een aantal staatsgrepen en een burgeroorlog, keizer werd, in 68 na Christus. De Romeinse wet stond niet toe dat een man van zijn stand met een ex-slaaf trouwde, maar hij leefde met Caenis als zijn vrouw voor gemeenschappelijk gebruik. Anekdotes beweren dat zij haar positie gebruikte om toegang en kantoren te verkopen. In ieder geval verwierf zij een villa met luxueuze baden in de buitenwijken van Rome. Na haar dood rond haar 70ste werden haar baden opengesteld voor het publiek. Caenis liet een prachtige grafsteen na, versierd met cupido’s, een symbool van de liefde, en lauweren, een symbool van de keizer.
Verzamel uw geschiedenis op één plek: schrijf u in voor de wekelijkse TIME History nieuwsbrief
Over 50 jaar later hield een andere vrouw in de keizerlijke huishouding het lot van het keizerrijk in haar handen. Zij was Plotina, de vrouw van keizer Trajanus. Plotina, een rijke en goed opgeleide edelvrouw uit het huidige Zuid-Frankrijk, schuwde het niet om haar invloed uit te oefenen. Zij gebruikte die om de carrière te bevorderen van de verre neef van haar echtgenoot, Hadrianus, een jongeman die zij adoreerde; haar echtgenoot had een minder hoge dunk van hem. Plotina was met Trajanus op een militaire expeditie naar het oosten toen hij na een beroerte in 118 stierf. Op zijn sterfbed willigde Trajanus Plotina’s wens in en benoemde haar protégé tot zijn opvolger. Of deed hij dat? Het gerucht ging dat hij geen opvolger benoemde, maar dat Plotina de hele zaak in scène zette voordat de wereld wist dat haar man er niet meer was. Hadrianus werd de volgende keizer en zou een grote regeerperiode tegemoet gaan. Plotina leefde ondertussen comfortabel van de inkomsten van een steenfabriek die floreerde in een tijdperk van een Romeinse bouwhausse – een steenfabriek geleid door een vrouwelijke opzichter. Toen Plotina stierf, liet Hadrianus haar tot godin benoemen.
Nog eens 75 jaar later diende een andere sterke vrouw als partner van de keizer. Julia Domna was de vrouw van Septimius Severus, die in 193 na Christus de troon besteeg. Zij was Syrisch en hij was Noord-Afrikaans. Na de dood van Severus in 211 na Christus, deelden haar zonen de troon. Haar oudste zoon, Caracalla, gaf haar de leiding over zijn correspondentie en het beantwoorden van petities, waardoor Domna een soort perschef werd, een sleutelpositie. Een dergelijke formele macht was ongehoord voor een keizerlijke vrouw, maar Caracalla maakte vaak zijn eigen regels. Toch brak hij spoedig het hart van zijn moeder door zijn jongere broer Geta te laten executeren. De jongeman stierf in Domna’s armen. Een paar jaar later werd Caracalla vermoord; radeloos en mogelijk zelf ziek, pleegde Domna zelfmoord. Haar combinatie van macht en verdriet maken haar uniek in de annalen van de keizerlijke familie van Rome.
Niet alle vrouwen die roem verwierven in het Romeinse keizerrijk waren verwant aan de keizers. Zenobia was een Syrische koningin die een koninkrijk opbouwde in het oostelijke deel van het Romeinse rijk. Vanuit haar hoofdstad Palmyra zond zij legers uit die gebieden veroverden van het huidige Midden-Turkije tot Zuid-Egypte. Als tolerante heerseres omarmde zij de verschillende etnische groepen in haar rijk en sprak elk van hen aan op basis van hun eigen gebruiken. Ondertussen maakte zij van haar hof een centrum van geleerdheid en filosofie.
Maar het keizerrijk sloeg terug. In 272 na Christus kwam er een aanval onder leiding van de Romeinse keizer Aurelianus, een uitmuntend veldheer. Zenobia van haar kant vergezelde haar leger naar het front, maar liet het bevel in de strijd over aan een ervaren generaal. Deze zegevierde echter niet en na twee nederlagen gaf Zenobia zich over. Volgens de ene bron werd zij naar Rome gesleept en gedwongen deel te nemen aan een vernederende triomftocht, d.w.z. overwinningsparade, maar volgens een andere bron stierf zij op weg naar Italië. Misschien stierf ze door ziekte, maar een andere mogelijkheid (niet ongewoon in de Romeinse tijd) is dat ze voedsel weigerde van haar gijzelnemers, en zo stierf in uitdagend verzet.
Dit zijn slechts enkele van de vrouwen die de vorm van de Romeinse geschiedenis hebben veranderd door hun politieke strategie, hun romantische liaisons, hun strijdvaardigheid en hun rol als moeder (en dus als kampioenen van hun zonen). Naast de Maand van de Vrouwengeschiedenis kunnen we uit hun verhalen veel leren over de doortastendheid, vastberadenheid en strategie van het geslacht dat in de Romeinse tijd als minderwaardig werd beschouwd. Ze hebben zoveel bereikt in een maatschappij die hen niet ten volle waardeerde – stel je voor wat ze hadden kunnen doen als het andersom was geweest.
Barry Strauss is hoogleraar geschiedenis en klassieke talen, Bryce and Edith M. Bowmar Professor in Humanistic Studies aan de Cornell University, en auteur van TEN CAESARS: Roman Emperors from Augustus to Constantine (Simon & Schuster; te koop op 5 maart)
Contacteer ons op [email protected].