Chociaż często mówi się, że literatura Geʽez jest zdominowana przez Biblię, w tym księgi deuterokanoniczne, w rzeczywistości istnieje wiele średniowiecznych i wczesnonowożytnych oryginalnych tekstów w tym języku. Większość ważnych dzieł to również literatura etiopskiego ortodoksyjnego Kościoła Tewahedo, do których należą liturgia chrześcijańska (księgi nabożeństw, modlitwy, hymny), hagiografie i literatura patrystyczna. Na przykład od XIV do XIX wieku powstało około 200 tekstów o rodzimych świętych etiopskich. Ta religijna orientacja literatury Geʽez wynikała z faktu, że tradycyjną edukacją zajmowali się księża i mnisi. „Kościół stanowił w ten sposób kustosza kultury narodu” – zauważa Richard Pankhurst i opisuje tradycyjną edukację w następujący sposób:
Tradycyjna edukacja była w dużej mierze biblijna. Zaczynała się od nauki alfabetu, a właściwie sylabariusza… Na drugą klasę ucznia składało się zapamiętanie pierwszego rozdziału pierwszego Listu powszechnego św. Jana w Geez. Jana w Geez. Prawdopodobnie w tym czasie rozpoczynała się także nauka pisania, a w czasach bardziej współczesnych także arytmetyki. W trzecim etapie studiowano Dzieje Apostolskie, uczono się też pewnych modlitw, kontynuowano naukę pisania i arytmetyki. … Czwarty etap rozpoczynał się od nauki Psalmów Dawida i był uważany za ważny punkt zwrotny w edukacji dziecka. Rodzice wyprawiali z tej okazji ucztę, na którą zapraszali nauczyciela, ojca spowiednika, krewnych i sąsiadów. Chłopiec, który osiągnął ten etap, potrafił ponadto zazwyczaj pisać i mógł pełnić funkcję autora listów.
W języku Geʽez pisano jednak również dzieła z zakresu historii i chronografii, prawa kościelnego i cywilnego, filologii, medycyny oraz listy.
Ważne kolekcje rękopisów etiopskich znajdują się poza Etiopią we Francji, Włoszech, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Kolekcja w British Library obejmuje około 800 manuskryptów z XV-XX wieku, w tym zwoje magiczne i wróżbiarskie oraz iluminowane manuskrypty z XVI-XVII wieku. Została ona zapoczątkowana przez darowiznę 74 kodeksów przez Church of England Missionary Society w latach 30. i 40. XIX wieku, a następnie znacznie powiększona o 349 kodeksów, zrabowanych przez Brytyjczyków ze stolicy cesarza Tewodrosa II w Magdali podczas wyprawy do Abisynii w 1868 roku. Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku posiada co najmniej dwa iluminowane manuskrypty w języku Geʽez.
OriginsEdit
Język Geʽez jest klasyfikowany jako język południowosemicki. Wyewoluował z wcześniejszego protoetio-semickiego przodka używanego do pisania królewskich inskrypcji królestwa Dʿmt w epigraficznym piśmie południowoarabskim. Język Geʽez nie jest już powszechnie uważany, jak wcześniej zakładano, za pochodną języka sabejskiego lub staroarabskiego, i istnieją pewne językowe (choć nie pisane) dowody na to, że języki semickie były używane w Erytrei i Etiopii od około 2000 r. p.n.e. Jednakże pismo Geʽez zastąpiło później południowoarabski alfabet epigraficzny w Królestwie Aksum. Epigraficzne litery południowoarabskie były używane w kilku inskrypcjach do VIII w. p.n.e., ale nie w żadnym języku południowoarabskim od czasów Dʿmt. Wczesne inskrypcje w Geʽez i Geʽez script datowane są już na V w. p.n.e., a w swoistym proto-Geʽez pisanym w ESA od IX w. p.n.e. Literatura Geʽez rozpoczyna się właściwie wraz z chrystianizacją Etiopii (i cywilizacji Aksum) w IV wieku, za panowania Ezany z Aksum.
V-VII wiekEdit
Najstarszy znany przykład starego pisma Geʽez znajduje się na obelisku Hawulti w Matara, Erytrea. Uważa się, że najstarszym zachowanym rękopisem Geʽez są Ewangelie Garima z V lub VI wieku. Prawie wszystkie teksty z tego wczesnego okresu „aksumitańskiego” mają charakter religijny (chrześcijański) i zostały przetłumaczone z języka greckiego. Rzeczywiście, zakres i zasięg przedsięwzięcia translatorskiego podjętego w pierwszym wieku nowego kościoła etiopskiego ma niewiele odpowiedników we wczesnych wiekach historii chrześcijaństwa. Rezultatem była Biblia etiopska zawierająca 81 ksiąg: 46 ze Starego Testamentu i 35 z Nowego. Wiele z tych Ksiąg nazywanych jest „deuterokanonicznymi” (lub „apokryficznymi” według niektórych zachodnich teologów), jak na przykład Wniebowstąpienie Izajasza, Jubileusze, Enoch, Paralipomena Barucha, Noego, Ezdrasza, Nehemiasza, Machabeusza i Tobita. Zwłaszcza Księga Enocha jest godna uwagi, ponieważ jej pełny tekst nie zachował się w żadnym innym języku; a w przypadku pozostałych wymienionych dzieł wersja etiopska jest wysoko ceniona jako świadek oryginalnego tekstu.
W tym wczesnym okresie datuje się również Qerlos, zbiór pism chrystologicznych, rozpoczynający się od traktatu św. Cyryla (znanego jako Hamanot Reteʼet lub De Recta Fide). Dzieła te stanowią teologiczny fundament Kościoła etiopskiego. Pod koniec V wieku Kolekcja Aksumicka – obszerny wybór materiałów liturgicznych, teologicznych, synodalnych i historycznych – została przetłumaczona na język grecki z greki, stanowiąc fundamentalny zbiór instrukcji i praw dla rozwijającego się Kościoła etiopskiego. Do tego zbioru włączono tłumaczenie Tradycji apostolskiej (przypisywanej Hipolitowi Rzymskiemu i zaginionej w oryginale greckim), której etiopska wersja jest najlepszym zachowanym świadectwem. Innym ważnym dokumentem religijnym jest Serʼata Paknemis, tłumaczenie Reguł monastycznych Pachomiusza. Do dzieł niereligijnych przetłumaczonych w tym okresie należy Physiologus, dzieło z zakresu historii naturalnej, bardzo popularne w Europie.
Wiek XIII-XIVEdit
Po upadku Aksumitów nastąpiła długa przerwa; niektórzy autorzy uważają okres rozpoczynający się w XIV w. za prawdziwy „złoty wiek” literatury ge’ez – choć w tym czasie Ge’ez nie był już żywym językiem.
Choć istnieją liczne dowody na to, że został on zastąpiony przez amharski na południu oraz przez tygryński i tygryjski na północy, Geʽez pozostał w użyciu jako oficjalny język pisany aż do XIX wieku, a jego status był porównywalny ze statusem średniowiecznej łaciny w Europie.
Ważne hagiografie z tego okresu obejmują:
- Gadle Samaʼetat „Dzieje męczenników”
- Gadle Hawaryat „Dzieje apostołów”
- Senkessar lub Synaxarium, tłumaczone jako „Księga świętych Kościoła etiopskiego”
- Inne żywoty św. Antoniego, Jerzego, świętego Tekle Haymanot, świętego Gabra Manfas Qeddus
W tym czasie również Konstytucje Apostolskie zostały ponownie przetłumaczone na język Geʽez z arabskiego. Innym przekładem z tego okresu jest Zena ʼAyhud, tłumaczenie (prawdopodobnie z przekładu arabskiego) „Historii Żydów” („Sefer Josippon”) Józefa ben Guriona, napisanej po hebrajsku w X w., obejmującej okres od niewoli do zdobycia Jerozolimy przez Tytusa.Poza dziełami teologicznymi, najwcześniejsze współczesne kroniki królewskie Etiopii datowane są na okres panowania Amdy Seyona I (1314-44). XIV-wieczna Kebra Nagast, czyli „Chwała królów” autorstwa Neburaʼed Yeshaqa z Aksum, należy do najważniejszych dzieł literatury etiopskiej, łącząc historię, alegorię i symbolikę w opowieści o królowej Saby (tj. Sabie), królu Salomonie i ich synu Meneliku I z Etiopii. Innym dziełem, które zaczęło się kształtować w tym okresie jest Mashafa Aksum lub „Księga Aksum”.
Wiek XV-XVIEdit
Wczesny XV-wieczny Fekkare Iyasus „Objaśnienie Jezusa” zawiera proroctwo króla o imieniu Tewodros, które zyskało na znaczeniu w XIX-wiecznej Etiopii, ponieważ Tewodros II wybrał to imię tronowe.
Literatura rozkwitła szczególnie za panowania cesarza Zara Yaqob. Napisane przez samego cesarza były Matsʼhafe Berhan („Księga Światła”) i Matshafe Milad („Księga Narodzin”). W tym okresie powstały liczne homilie, wśród których na szczególną uwagę zasługuje Retuʼa Haimanot („Prawdziwa ortodoksja”) przypisywana Janowi Chryzostomowi. Monumentalne znaczenie miało również pojawienie się przekładu Fetha Negest („Prawa królów”) z Geʽez, pochodzącego prawdopodobnie z około 1450 r. i przypisywanego niejakiemu Petrosowi Abda Saydowi, który później funkcjonował jako najwyższe prawo Etiopii, aż do zastąpienia go nowoczesną konstytucją w 1931 r.
Na początku XVI w. inwazje islamskie położyły kres rozkwitowi literatury etiopskiej.List Abby ʼEnbaqoma (czyli „Habakkuka”) do Ahmada ibn Ibrahima al-Ghaziego, zatytułowany Anqasa Amin („Brama wiary”), w którym podaje on powody porzucenia islamu, choć prawdopodobnie najpierw napisany po arabsku, a następnie przeredagowany w rozszerzonej wersji georgiańskiej ok. 1532 r., uważany jest za jeden z klasyków późniejszej literatury georgiańskiej. W tym okresie pisarze etiopscy zaczynają zajmować się różnicami między Kościołem etiopskim a rzymskokatolickim w takich dziełach jak Wyznanie cesarza Gelawdewosa, Sawana Nafs („Schronienie duszy”), Fekkare Malakot („Objaśnienie Bóstwa”) i Haymanote Abaw („Wiara ojców”). Około 1600 r. po raz pierwszy przetłumaczono z arabskiego na język Geʽez wiele dzieł, w tym Kronikę Jana z Nikiu i Historię powszechną Jerzego Elmacina.
Dzisiejsze użycie w Erytrei, Etiopii i IzraeluEdit
Geʽez jest językiem liturgicznym etiopskich ortodoksyjnych chrześcijan Tewahedo, erytrejskich ortodoksyjnych Tewahedo, etiopskich katolików i erytrejskich katolików, i jest używany w modlitwie i podczas zaplanowanych uroczystości publicznych. Jest również używany liturgicznie przez Beta Israel (Żydów Falasha).
Obrządek liturgiczny używany przez kościoły chrześcijańskie jest określany jako obrządek etiopski lub obrządek Geʽez.