„Zbyt wiele tajemnic otacza Zakazane Miasto, byśmy mogli pisać o jego mieszkańcach z pewnym autorytetem. Nawet jeśli fakty są znane, istnieją dwie lub trzy wersje, a każda z nich inaczej oddaje to, co się wydarzyło. Ta niejasność jest jak mgliste części chińskiego obrazu; ma swój urok, który błędem byłoby rozproszyć. Nie jest też pewne, czy historyk, gdyby uchylił zasłonę, odkryłby prawdę.”
-Daniele Vare, włoski dyplomata w Pekinie, w swojej biografii Cixi z 1936 roku, „Ostatnia cesarzowa”
Historia może być śliską materią, zwłaszcza jeśli chodzi o osobowości. Sto lat po śmierci ostatniej i najsłynniejszej cesarzowej Chin, Cixi, historia jej życia i panowania pozostaje zawoalowana przez różne wersje prawdy.
Niektóre źródła malują ją jako prawdziwą złą czarownicę ze wschodu, której wrogowie często w tajemniczy sposób ginęli. Inne łączą ją z opowieściami o seksualnych intrygach w murach pałacu, kwestionując nawet to, czy jej ulubiony eunuch był rzeczywiście eunuchem. Jednak ostatnie analizy naukowe dyskredytują wiele z tych sensacyjnych historii i wskazują na bardziej skomplikowaną kobietę niż ta karykaturalna.
Co tak naprawdę wiemy o kobiecie, która pośrednio kontrolowała chiński tron przez prawie pół wieku, u schyłku dynastii Qing?
Weszła do historii 29 listopada 1835 roku jako raczej zwyczajna chińska dziewczynka o imieniu Yehenara, choć urodzenie się w rodzinie należącej do rządzącej mniejszości Manchu wiązało się z pewnym prestiżem. W wieku 16 lat została przeniesiona do Zakazanego Miasta, by dołączyć do haremu cesarza Xianfenga, co dla współczesnych uszu może brzmieć jak kara, ale dla chińskich kobiet tamtych czasów było uważane za prestiżową rolę.
Daniele Vare w swojej książce „Ostatnia cesarzowa” pisze, że Yehenara (nazywa ją Yehonala) wspięła się na szczyt szeregów konkubin, gdy cesarz podsłuchał jej śpiew i poprosił o spotkanie. Zauroczony, zaczął wybierać jej imię z nocnego spisu kandydatek, które miały odwiedzić jego komnatę, a wkrótce urodziła mu syna. Dzięki temu zyskała tytuł Tzu Hsi, czyli „cesarzowej zachodniego pałacu”, dziś pisany jako Cixi.
Gdy Xianfeng zmarł w 1861 r., pięcioletni syn Cixi był jego jedynym męskim spadkobiercą i został cesarzem Tongzhi, co uczyniło z niej „cesarzową wdowę” i regentkę. Cixi zrzekła się regencji, gdy jej syn skończył 17 lat, ale Tongzhi zmarł dwa lata później, a Cixi ponownie została regentką, tym razem dla swojego trzyletniego siostrzeńca Guangxu.
Niektórzy historycy uważają ten obrót spraw za dowód politycznej przebiegłości Cixi, ponieważ przeczył on tradycji, zgodnie z którą nowy cesarz miał być z tego samego pokolenia co jego poprzednik. Ponadto, choć Tongzhi nie miał dziedzica w chwili śmierci, jego pierwszorzędna konkubina, Alute, była w ciąży. Wydaje się więc zbyt wygodne, że Alute i jej nienarodzone dziecko zmarli podczas debaty nad sukcesją. Sąd ogłosił to jako samobójstwo, ale jak donosił wówczas New York Times, okoliczności „wzbudziły ogólne podejrzenia”.”
iv 
Nawet jeśli Alute został zamordowany, Cixi niekoniecznie była za to odpowiedzialna, jak wskazuje autor Sterling Seagrave. Zmarły cesarz miał pięciu braci, książąt dworu cesarskiego, którzy mieli własne rywalizacje i ambicje pośredniego kontrolowania tronu.
Seagrave’s 1992 biografia Cixi, Dragon Lady, jest jedną z najbardziej dokładnych prób odsiewu solidnych faktów z lepkiego morza plotek o cesarzowej. Zajmuje prawie 500 stron, by wyjaśnić to, co nazywa „oszukiwaniem historii” przez brytyjskiego dziennikarza i jego asystenta na początku XX wieku.
Jako reporter londyńskiego „Timesa”, George Morrison wysyłał z Pekinu pod koniec lat dziewięćdziesiątych XIX wieku i na początku lat siedemdziesiątych XX wieku jedyne spojrzenie, jakie większość ludzi z Zachodu miała na Zakazane Miasto. Nie był on złym reporterem, ale popełnił błąd, słuchając młodego człowieka o nazwisku Edmund Backhouse, wykształconego w Oksfordzie lingwisty, który przyczynił się do powstania wielu artykułów Morrisona. Jak ujawniły później inne źródła – w tym pamiętnik Morrisona – wiele z „raportów” Backhouse’a było kompletną fikcją. Ale zanim Morrison zdał sobie z tego sprawę, jego własna reputacja ucierpiałaby zbyt mocno, by ujawnić prawdę.
W 1898 roku cesarz Guangxu rozpoczął Reformę Stu Dni, próbę modernizacji wielu aspektów chińskiego społeczeństwa, która miała dobre intencje, ale została źle wprowadzona w życie, co niemal doprowadziło do wojny domowej. Cixi ostatecznie odzyskała władzę dzięki wsparciu konserwatystów, którzy sprzeciwiali się reformom. Pozostała u władzy aż do śmierci w 1908 roku, ale jej reputacja została nadszarpnięta przez oszczercze plotki rozsiewane przez przywódcę nieudanej reformy, Kang Yu-Wei.
Wizerunek Cixi jako okrutnej i chciwej tyranki zyskał historyczny rozgłos w 1910 roku, kiedy Backhouse i inny brytyjski dziennikarz, J.O.P. Bland, opublikowali książkę China Under the Empress Dowager. W tamtym czasie chwalono ją za gruntownie zbadaną biografię, ale jak zauważa Seagrave, Backhouse sfałszował wiele dokumentów, na które się powoływał.
Nie wiadomo, jakie były motywacje Backhouse’a do tego historycznego oszustwa, ale być może sensacyjne kłamstwa po prostu utorowały łatwiejszą drogę do sławy niż zniuansowana prawda. Seagrave sugeruje, że Backhouse miał nieszczęśliwe dzieciństwo, cierpiał na chorobę psychiczną i był „błyskotliwy, ale bardzo niestabilny.”
Poprzez obiektyw Seagrave’a historyczny obraz Cixi nabiera łagodniejszej, smutniejszej aury niż potwór stworzony przez Backhouse’a. Z pewnością była błyskotliwą, ambitną kobietą, ale jej życie nie było bajką.
„Można by dla jej dobra życzyć sobie, by jej życie było właśnie taką burleską wypełnioną florenckimi intrygami i wiedeńską frywolnością, ponieważ prawda jest melancholijna… Pod tymi warstwami historycznego graffiti kryła się uduchowiona i piękna młoda kobieta uwięziona w przegranej propozycji: … Figurowa cesarzowa, która straciła trzech cesarzy przez spisek; przerażona matriarchini, której reputacja została zniszczona, gdy przewodniczyła upadkowi zbankrutowanej dynastii” – pisze.