Hoewel vaak wordt beweerd dat de Geʽez literatuur wordt gedomineerd door de Bijbel inclusief de Deuterocanonieke boeken, zijn er in feite veel middeleeuwse en vroegmoderne originele teksten in de taal. De meeste belangrijke werken zijn ook de literatuur van de Ethiopisch-orthodoxe Tewahedo Kerk, waaronder de christelijke liturgie (dienstboeken, gebeden, hymnen), hagiografieën, en patristische literatuur. Zo zijn er ongeveer 200 teksten geschreven over inheemse Ethiopische heiligen van de veertiende tot de negentiende eeuw. Deze religieuze oriëntatie van de Geʽez literatuur was een gevolg van het feit dat het traditionele onderwijs de verantwoordelijkheid was van priesters en monniken. “De kerk vormde dus de bewaarder van de cultuur van de natie”, merkt Richard Pankhurst op, en beschrijft het traditionele onderwijs als volgt:
Traditioneel onderwijs was grotendeels bijbels. Het begon met het leren van het alfabet, of beter gezegd, syllabary… De tweede klas van de leerling bestond uit het uit het hoofd leren van het eerste hoofdstuk van de eerste algemene brief van Johannes in Geez. De studie van het schrift zou waarschijnlijk ook in deze tijd beginnen, en vooral in modernere tijden zou er wat rekenkunde aan toegevoegd kunnen worden. In de derde fase werden de Handelingen van de Apostelen bestudeerd, terwijl ook bepaalde gebeden werden aangeleerd, en het schrijven en rekenen werden voortgezet. … Het vierde stadium begon met de studie van de Psalmen van David en werd beschouwd als een belangrijke mijlpaal in de opvoeding van een kind, die door de ouders werd gevierd met een feest waarvoor de onderwijzer, de biechtvader, familieleden en buren werden uitgenodigd. Een jongen die dit stadium had bereikt, kon bovendien meestal schrijven en kon als briefschrijver optreden.
Echter werden ook werken over geschiedenis en chronografie, kerkelijk en burgerlijk recht, filologie, geneeskunde en brieven in het Geʽez geschreven.
Er zijn buiten Ethiopië belangrijke verzamelingen Ethiopische manuscripten te vinden in Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De collectie in de British Library omvat ongeveer 800 manuscripten uit de 15e tot de 20e eeuw, waaronder met name magische en waarzeggerij-rollen en verluchte manuscripten uit de 16e en 17e eeuw. De aanzet werd gegeven door een schenking van 74 codices door de Church of England Missionary Society in de jaren 1830 en 1840, en aanzienlijk uitgebreid met 349 codices die door de Britten werden geroofd uit de hoofdstad van keizer Tewodros II te Magdala tijdens de expeditie naar Abessinië in 1868. Het Metropolitan Museum of Art in New York City heeft ten minste twee verluchte manuscripten in Geʽez.
Oorsprong
De Geʽez taal wordt geclassificeerd als een Zuid-Semitische taal. Zij is geëvolueerd uit een eerdere proto-Ethio-Semitische voorouder die werd gebruikt om koninklijke inscripties van het koninkrijk Dʿmt in het Epigrafische Zuid-Arabische schrift te schrijven. De Geʽez taal wordt niet langer algemeen beschouwd, zoals vroeger werd aangenomen, als een uitloper van het Sabaean of Oud Zuid-Arabisch, en er is enig linguïstisch (maar niet schriftelijk) bewijs van Semitische talen die sinds ongeveer 2000 v.C. in Eritrea en Ethiopië werden gesproken. Het Geʽez schrift verving echter later het Epigrafisch Zuid-Arabisch in het Koninkrijk van Aksum. Epigrafische Zuid-Arabische letters werden gebruikt voor enkele inscripties tot in de 8e eeuw v. Chr., maar sinds Dʿmt geen enkele Zuid-Arabische taal meer. Vroege inscripties in Geʽez en Geʽez schrift zijn gedateerd tot zo vroeg als de 5e eeuw v. Chr., en in een soort proto-Geʽez geschreven in ESA sinds de 9e eeuw v. Chr. De eigenlijke Geʽez literatuur begint met de kerstening van Ethiopië (en de beschaving van Axum) in de 4e eeuw, tijdens het bewind van Ezana van Axum.
5e tot 7e eeuwEdit
Het oudst bekende voorbeeld van het oude Geʽez schrift is gevonden op de Hawulti obelisk in Matara, Eritrea. Het oudste bewaard gebleven Geʽez manuscript zou het Garima Evangelie uit de 5e of 6e eeuw zijn. Bijna alle teksten uit deze vroege “Aksumitische” periode zijn religieus (christelijk) van aard, en vertaald uit het Grieks. De omvang en reikwijdte van het vertaalwerk dat in de eerste eeuw van de nieuwe Ethiopische kerk werd ondernomen, kent weinig parallellen in de eerste eeuwen van de christelijke geschiedenis. Het resultaat was een Ethiopische Bijbel met 81 boeken: 46 van het Oude Testament en 35 van het Nieuwe. Een aantal van deze Boeken worden “deuterocanoniek” genoemd (of “apocrief” volgens bepaalde westerse theologen), zoals het Hemelvaartboek van Jesaja, Jubileeën, Henoch, de Paralipomena van Baruch, Noach, Ezra, Nehemia, Makkabeeën, en Tobit. Het Boek van Henoch in het bijzonder is opmerkelijk omdat de volledige tekst ervan in geen enkele andere taal bewaard is gebleven; en voor de andere genoemde werken geldt dat de Ethiopische versie hoog aangeschreven staat als getuige van de oorspronkelijke tekst.
Ook uit deze vroege periode dateert Qerlos, een verzameling Christologische geschriften beginnend met het traktaat van de heilige Cyrillus (bekend als Hamanot Reteʼet of De Recta Fide). Deze werken vormen de theologische grondslag van de Ethiopische Kerk. In de latere 5e eeuw werd de Aksumitische Verzameling – een uitgebreide selectie van liturgisch, theologisch, synodisch en historisch materiaal – vanuit het Grieks in het Geʽez vertaald, waarmee een fundamentele reeks instructies en wetten voor de zich ontwikkelende Ethiopische Kerk werd verschaft. In deze verzameling is ook een vertaling opgenomen van de Apostolische Traditie (toegeschreven aan Hippolytus van Rome, en verloren gegaan in het oorspronkelijke Grieks), waarvan de Ethiopische versie de beste overgebleven getuigenis is. Een ander belangrijk religieus document is Serʼata Paknemis, een vertaling van de kloosterregels van Pachomius. Niet-religieuze werken die in deze periode werden vertaald zijn o.a. Physiologus, een natuurhistorisch werk dat ook in Europa zeer populair was.
13e-14e eeuwEdit
Na het verval van de Aksumieten volgt een lange periode van leegte; sommige schrijvers beschouwen de periode vanaf de 14e eeuw als een feitelijke “Gouden Eeuw” van de Ge’ez-literatuur, hoewel het Ge’ez tegen die tijd geen levende taal meer was; met name in de grote onderneming van het vertalen van een uitgebreide bibliotheek van Koptisch-Arabische religieuze werken in het Ge’ez.
Hoewel er ruimschoots bewijs is dat het in het zuiden door het Amhaars en in het noorden door het Tigrigna en het Tigre is vervangen, bleef het Geʽez tot in de 19e eeuw in gebruik als de officiële schrijftaal, zijn status vergelijkbaar met die van het Middeleeuws Latijn in Europa.
Belangrijke hagiografieën uit deze periode zijn onder meer:
- de Gadle Samaʼetat “Handelingen van de Martelaren”
- de Gadle Hawaryat “Handelingen van de Apostelen”
- de Senkessar of Synaxarium, vertaald als “Het boek van de heiligen van de Ethiopische Kerk”
- Andere levens van de heilige Antonius, Sint Joris, Sint Tekle Haymanot, Sint Gabra Manfas Qeddus
Ook werden in deze tijd de Apostolische Constituties uit het Arabisch hertaald in het Geʽez. Een andere vertaling uit deze periode is Zena ʼAyhud, een vertaling (waarschijnlijk van een Arabische vertaling) van Joseph ben Gurion’s “Geschiedenis van de Joden” (“Sefer Josippon”), geschreven in het Hebreeuws in de 10e eeuw, die de periode beslaat van de Gevangenschap tot de inname van Jeruzalem door Titus.Afgezien van theologische werken, dateren de vroegste contemporaine Koninklijke Kronieken van Ethiopië uit de regeerperiode van Amda Seyon I (1314-44). Met het verschijnen van de “Overwinningsliederen” van Amda Seyon markeert deze periode ook het begin van de Amhaarse literatuur.De 14e eeuwse Kebra Nagast of “Glorie der Koningen” van de Neburaʼed Yeshaq van Aksum behoort tot de belangrijkste werken van de Ethiopische literatuur, waarin geschiedenis, allegorie en symboliek worden gecombineerd in een hervertelling van het verhaal van de koningin van Sheba (d.w.z. Saba), koning Salomo, en hun zoon Menelik I van Ethiopië. Een ander werk dat in deze periode vorm begon te krijgen is de Mashafa Aksum of “Boek van Axum”.
15e-16e eeuwEdit
De vroeg 15e eeuwse Fekkare Iyasus “De Explicatie van Jezus” bevat een profetie van een koning genaamd Tewodros, die in het 19e eeuwse Ethiopië aan belang won omdat Tewodros II deze troonnaam koos.
Literatuur bloeide vooral tijdens het bewind van keizer Zara Yaqob. Geschreven door de keizer zelf waren Matsʼhafe Berhan (“Het Boek van het Licht”) en Matshafe Milad (“Het Boek van Geboorte”). Talrijke homilieën werden in deze periode geschreven, met name Retuʼa Haimanot (“Ware Orthodoxie”), toegeschreven aan Johannes Chrysostom. Van monumentaal belang was ook de verschijning van de Geʽez vertaling van de Fetha Negest (“Wetten van de Koningen”), vermoedelijk rond 1450, en toegeschreven aan ene Petros Abda Sayd – die later zou fungeren als de hoogste wet voor Ethiopië, totdat zij in 1931 werd vervangen door een moderne grondwet.
In het begin van de 16e eeuw maakten de Islamitische invasies een einde aan de bloei van de Ethiopische literatuur.Een brief van Abba ʼEnbaqom (of “Habakkuk”) aan Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi, getiteld Anqasa Amin (“Poort van het Geloof”), waarin hij zijn redenen geeft voor het verlaten van de Islam, hoewel waarschijnlijk eerst geschreven in het Arabisch en later herschreven in een uitgebreide Geʽez versie rond 1532, wordt beschouwd als een van de klassiekers van de latere Geʽez literatuur. Gedurende deze periode begonnen Ethiopische schrijvers de verschillen tussen de Ethiopische en de Rooms-Katholieke Kerk aan te kaarten in werken als de Belijdenis van Keizer Gelawdewos, Sawana Nafs (“Toevlucht van de Ziel”), Fekkare Malakot (“Uiteenzetting van de Godheid”) en Haymanote Abaw (“Geloof van de Vaders”). Rond het jaar 1600 werden een aantal werken voor het eerst uit het Arabisch in het Geʽez vertaald, waaronder de Kroniek van Johannes van Nikiu en de Universele Geschiedenis van George Elmacin.
Huidig gebruik in Eritrea, Ethiopië en IsraëlEdit
Geʽez is de liturgische taal van Ethiopische orthodoxe Tewahedo, Eritrese orthodoxe Tewahedo, Ethiopische katholieke en Eritrese katholieke christenen, en wordt gebruikt in gebed en in geplande openbare vieringen. Het wordt ook liturgisch gebruikt door de Beta Israel (Falasha Joden).
De liturgische ritus die door de christelijke kerken wordt gebruikt, wordt de Ethiopische ritus of de Geʽez ritus genoemd.