“Er hangt te veel mysterie rond de Verboden Stad om met zekerheid over haar bewoners te kunnen schrijven. Zelfs als de feiten bekend zijn, zijn er twee of drie versies, die elk een andere weergave geven van wat er is gebeurd. Deze vaagheid is als de nevelige delen van een Chinees schilderij; zij heeft een charme die men misschien ten onrechte zou willen verdrijven. Evenmin is het zeker dat de historicus, als hij de sluier zou oplichten, de waarheid zou ontdekken.”
-Daniele Vare, een Italiaanse diplomaat in Peking, in zijn biografie van Cixi, “De laatste keizerin” uit 1936
Geschiedenis kan een glibberige substantie zijn, vooral als het gaat om persoonlijkheden. Een eeuw na de dood van China’s laatste en beroemdste keizerin, Cixi, blijft het verhaal van haar leven en regering versluierd door verschillende versies van de waarheid.
Sommige bronnen schilderen haar af als een ware boze heks van het oosten, wier vijanden vaak op mysterieuze wijze dood neervielen. Anderen linken haar aan verhalen over seksuele intriges binnen de paleismuren, en vragen zich zelfs af of haar favoriete eunuch wel echt een eunuch was. Maar recente wetenschappelijke analyses brengen veel van deze sensationele verhalen in diskrediet en suggereren een gecompliceerdere vrouw dan deze karikatuur.
Wat weten we nu werkelijk over deze vrouw die bijna een halve eeuw lang, in de nadagen van de Qing-dynastie, indirect de Chinese troon beheerste?
Ze kwam de geschiedenis binnen op 29 november 1835 als een tamelijk gewoon Chinees meisje met de naam Yehenara, hoewel er een zeker prestige verbonden was aan het feit dat ze werd geboren in een familie uit de heersende Manchu-minderheid. Op 16-jarige leeftijd werd ze naar de Verboden Stad gebracht om deel uit te maken van de harem van keizer Xianfeng – wat voor moderne oren misschien als een straf klinkt, maar voor Chinese vrouwen van die tijd als een chique rol werd beschouwd.
Daniele Vare’s boek, De laatste keizerin, zegt dat Yehenara (hij noemt haar Yehonala) de top van de concubine rangen bereikte toen de keizer haar hoorde zingen en vroeg om haar te zien. Verliefd begon hij haar naam te kiezen uit de nachtelijke lijst van keuzes om zijn slaapkamer te bezoeken, en al snel baarde zij hem een zoon. Dit leverde haar de titel Tzu Hsi op, wat “keizerin van het westelijk paleis” betekent, tegenwoordig gespeld als Cixi.
Toen Xianfeng in 1861 stierf, was Cixi’s vijf jaar oude zoon zijn enige mannelijke erfgenaam en werd hij keizer Tongzhi, waardoor zij “keizerin-weduwe” werd en een regerend heerser. Cixi gaf het regentschap op toen haar zoon 17 werd, maar Tongzhi stierf twee jaar later en Cixi werd opnieuw regent, ditmaal voor haar drie jaar oude neefje Guangxu.
Sommige historici hebben deze wending in de gebeurtenissen gezien als bewijs van Cixi’s politieke sluwheid, omdat het tegen de traditie in was dat de nieuwe keizer van dezelfde generatie was als zijn voorganger. Hoewel Tongzhi geen erfgenaam had toen hij stierf, was zijn eerstaangeplaatste concubine, Alute, zwanger. Het lijkt dus veel te toevallig dat Alute en haar ongeboren kind stierven tijdens het debat over de opvolging. Het hof verklaarde dat het zelfmoord was, maar zoals de New York Times destijds meldde, “wekten de omstandigheden algemeen wantrouwen op.”
Zelfs als Alute werd vermoord, was Cixi niet per se verantwoordelijk, zoals auteur Sterling Seagrave opmerkt. De overleden keizer had vijf broers, prinsen van het keizerlijk hof, die hun eigen rivaliteiten en ambities hadden om indirect de troon te besturen.
Seagrave’s biografie van Cixi uit 1992, Dragon Lady, is een van de meest grondige pogingen om de harde feiten te scheiden van de kleverige zee van geruchten over de keizerin. Hij neemt bijna 500 bladzijden om uit te leggen wat hij noemt “het bedriegen van de geschiedenis” door een Britse journalist en zijn assistent in het begin van de 20e eeuw.
Als verslaggever voor de Times of London waren George Morrison’s reportages vanuit Peking aan het eind van de jaren 1890 en het begin van de jaren 1900 de enige glimp die de meeste westerlingen kregen van de Verboden Stad. Hij was geen slechte verslaggever, maar hij maakte de fout te luisteren naar een jonge man genaamd Edmund Backhouse, een in Oxford opgeleide taalkundige die aan veel van Morrison’s artikelen meewerkte. Zoals andere bronnen, waaronder Morrison’s eigen dagboek, later onthulden, was veel van Backhouse’s “verslaggeving” volslagen fictie. Maar tegen de tijd dat Morrison zich dit realiseerde, zou het zijn eigen reputatie te zeer hebben geschaad om de waarheid te onthullen.
In 1898 lanceerde keizer Guangxu de Honderd Dagen Hervorming, een goedbedoelde maar slecht uitgevoerde poging om vele aspecten van de Chinese samenleving te moderniseren die bijna tot een burgeroorlog leidde. Cixi kreeg uiteindelijk het regentschap terug met steun van conservatieven die tegen de hervormingen waren. Ze bleef aan de macht tot haar dood in 1908, maar haar reputatie werd aangetast door lasterlijke geruchten verspreid door de leider van de mislukte hervorming, Kang Yu-Wei.
Het beeld van Cixi als een wrede en hebzuchtige tiran kreeg historische tractie in 1910, toen Backhouse en een andere Britse journalist, J.O.P. Bland, het boek China Under the Empress Dowager publiceerden. Het werd destijds geprezen als een grondig onderzochte biografie, maar zoals Seagrave opmerkt, vervalste Backhouse veel van de documenten die hij aanhaalde.
Het is moeilijk te achterhalen wat Backhouse’s beweegredenen waren voor dit historische bedrog, maar misschien waren sensationele leugens wel een gemakkelijker weg naar roem dan een genuanceerde waarheid. Seagrave suggereert dat Backhouse een ongelukkige jeugd had, leed aan geestesziekten en “briljant maar hoogst onstabiel was.”
Door Seagrave’s lens krijgt het historische beeld van Cixi een zachter, droeviger aura dan het monster van Backhouse’s schepping. Ze was zeker een intelligente, ambitieuze vrouw, maar haar leven was allesbehalve een sprookje.
“Je zou voor haar willen dat haar leven net zo’n burleske was geweest vol Florentijnse intriges en Weense frivoliteit, want de waarheid is melancholiek…Onder die lagen historische graffiti zat een bezielde en mooie jonge vrouw, gevangen in een verloren zaak: …Een boegbeeld keizerin die drie keizers verloor aan samenzwering; een bange matriarch wiens reputatie werd vernietigd terwijl ze de ondergang van een failliete dynastie voorzat,” schrijft hij.